ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ШАРТТАРЫНДА ОНЫ ЖЕҢУ ӘДІСТЕРІ

Мазмұны

Кіріспе

Жұмыссыздық және нарықтық экономика шарттарында оны жеңу әдістері

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 25 жыл болды. Алайда Қазақстанның бірінші күндерінде алдынан шыққан мәселелер әлі де толық жетілген жоқ еді. Сондай мәселелердің бірі жұмыссыздық болып табылады.

Жұмыссыздық – еңбек нарығының бөлінбес элементі. Дегенмен, экономиканың тұрақтылығы еңбек нарығында жұмысқа деген сұранысты тудырады. Жылдан-жылға жұмыссыздық деңгейі әр қилы болып келеді. Бір жылы жұмыссыздық деңгейі жоғары болса, келесі жылы төмен болады. Бұған себеп не? Бұл мәселеде көптеген себептерді алға тартуға болады. Ол мемлекеттің экономикалық деңгейі, халқымыздың әлеуметтік жағдайы, білім деңгейі, инфляция, жұмыс орындарының аздығы немесе жұмысшыларға қойылатын талаптардың жоғарылығы, қатаңдығы, тіптен еңдек шартының өзі де жұмыссыздықтың туындауына әсер етпек.

Қазіргі таңда жоғары білімі бар немесе жоғары оқу орнын тамамдап, өз мамандығы бойынша қызметтерге орнала алмай жүрген азаматтар қанщама. Бәрінен де күрделі жағдайға келіп тірелетін оқу орнын жаңа бітірген жас мамандар. Өз мамандықтары бойынша жұмысқа орналасқан болса, бұрын соңды жұмыс істеген уақыты қажет етіледі. Осыдан барып адамдардың ағайын-туыс, жора-жолдас арқылы пара беру көмегімен жұмысқа орналасу жолдары пайда болды.

Басқа қаладан немесе ауылды жерлерден келгендері жұмыс таба алмаса өз жерлеріне қайтып, бірнеше жыл бойы оқып, ауыр еңбекпен алған дипломдары жарамсыз болып қалады. Ал енді біреулері өз мамандықтары болмаса басқа жұмыстарға орналасып, өлместің күнін көреді. Осыдан барып жоғары арнайы мамндығы бар жастардың мейрамханаларда, автокөлік жуу, тағы сол сияқты жерлерде жұмыс істеп жатқандары жиі кездесті.

Нарық жағдайындағы күрделі мәселелердің бірі жастардың еңбек нарығына тез қалыптаса алмауы. Жалпы жұмыссыздық деңгейінің азаюына қарамастан, кейбір мәселелер шешімін таба алмай отыр.

Жұмыссыздық әр мемлекетте бар және нарықта белгілі бір көлемде болып тұрады. Жұмыссыздықтың шамадан тыс болуы халықтың әл-ауқатына кері әсерін тигізері хақ. Ал бұл жағдай мемлекеттің араласуын талап етеді. Тәуелсіздік алғалы бері елде еңбек рыногына әсер ететін бірқатар факторлар пайда болды. Соның бірі көлеңкелі экономика. Бұл салаға бастама берген негізінен жұмысшыға жасырылған ақы төлеп немесе еңбек етуге қолайлы жағдай туғызбағандықтан мемлекетке салық төлемейтін сектор жатады. Бұған ең алдымен ел экономикасы көтерілгеннен бері елге ағылған босқындар, гасторбайтерлер жатады. Қазір нақты қанша көлемде бұндай жұмыссыздық түрі барлығын ешкім дәл тауып айта алмайды. Сонымен бірге Қазақстан үшін жастар арасындағы жұмыссыздық ең бір бас ауыртыр мәселе, елде оқымайтын және жұмыс жасамайтын жастар саны жалпы активті бөліктің сегізден бір бөлігін құрайды. Ал әйелдер ең бірінші активті топ болып табылады, бірақта онда да жұмыссыздық бар.

Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барынсында әртүрлі маңызыды қадамдарды басқарады. Негізінен жұмыссыздықты нарықтық экономика шарттары арқылы шешу үшін саяси экономиканы дұрыс жүргізі және де салааралық қалыптасқан бағалық тепе-теңсіздіктерді, бюджеттің кірісін бағалардың күрт өсуі төлеу қабілітінің төмендеуімен қатар жүруін қадағалау қажет. Адамзат тарихының тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы екенін бәрімізде білеміз. Қазіргі заманауи өмірдің талабына сәйкес әр адамзат еңбек арқылы өзінің кіші экономикасын қалыптастыруда. Сондықтан бұл жұмыс арқылы жұмыссыздықтан арылудың, жұмыссыздық деңгейін төмендетудің нарықтық экономикадағы алу шарттарына тоқталамыз.

«Жұмыссыздық– бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми – техникалық прогресстің салдары болуы мүмкін. Нарықтың экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналыстырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.» [1]

«Жұмыссыздықты әр түрлі мектеп өкілдері әр түрлі түсіндіреді.Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуінен деп түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жалақы деңгейінің жоғарлауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.Еркін кәсіпкерлік теориясының қазіргі өкілдері- «монетаристер» — осы көзқарасты құптайды.

К.Маркстің қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың болуын біріншіден капиталдың қорлануымен,екіншіден-техника прогресімен болады.

Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-1934) жасаған. Ол 1798 жылы «Халық саны туралы заңның тәжірибесі» кітабын шығарған. Онда ол былай деп жазған: «Жер шарындағы тұрғындар геометриялық прогрессиямен өседі; ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі, яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі. Ал өмір сүру деңгей жылдамдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі. Халық саны – 1,2,4,8,16,32 ж. т.б.». Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынандай қортындыға келген: тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп салдары болып табылады.Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус (әрбір 25 жылда екі есе өсуі) XVII-ші ғасырда АҚШ-да халық санының өсуі негізінде есептеген, бірақ ол кезде АҚШ-да тұрғындар сан. Тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар легінің келуімен де өскенін ескермеді.

Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының тез өсуінен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын экономисі Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан «Қоғам тарихындағы ғылым» кітабында былай жазған: «Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізінде ядролық энергия алынды және оны ядролық синтезден, тіпті көп мөлшерде күтуге толық негіз бар, себебі тамақ өндірісін ары дамытудың шексіз екенін көрсетеді».

Батыс ектебінің өкілдері ХХ-шы 30-шы ғасырдың жылдарына дейін жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық-жалдамалы жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді. Жұмысшылар шектен тыс жоғарғы жалақыны талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраным төмендейді. Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің профессоры А. Пигу өте дәйектілікпен жасады. Ол өзінің ойын 1923 жылы шыққан «Жұмыссыздық теория» кітабында баяндады.Еңбек рыногында бәсекелестік жүреді. Бұл  бағаның көтерелуіне әкеп соғады. Сондықтан көптеген экономистердің айтуы бойынша кәсіпкерлер жоғары көлемді жалақыны білікті маманға төлеу, егер сол маман өнімнің шығару құнын көбейтсе, соның есебінен еңбекке жоғары өнімділігі нәтижесінде кәсіпкерлердің жұмысшы персоналын қысқартуға мүмкіндігі болады. Пигу өз кітабында нақты өз ойын былай деп қарастырған: «Жалпы ақшалай жалақының қысқаруы жұмысбастылық жағдай жасай алады. Мұндай трактовканы дәлелсіз деп қарастырамыз, ол жалақысы аз жұмысшылардың жұмыссыздық армиясына «қосылуы», «толуы» дегенді растайды.» [2]

Нарықтық экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.

Жалпы жұмыссыздықтың бірнеше түрлері бар. Олар:

 «Жасырын жұмыссыздық- өндіріс пен мемлекеттік аппаратта артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады. Шын мәнінде,олардың жұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .

Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші туралы ақпарат  жорқтығының нәтижесінде болады .

Маусымдық жұмыссыздық–ауыл шаруашылығының кейбір салалағында,әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері қолданылғанда болады.

Құрылымдық жұмыссыздық- өндіріс қуатының жетіспеуінің нәтижесінде,сондай-ақ жынысының,жасының,ұлтының,мамандығының және басқа жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған жағдайда болуы мүмкін .

Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық-адамдарды машинамен ауыстру нәтижесінде болады,ол жұмыскерден кәсібін өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .

Циклдық жұмыссыздық-өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.

Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистикабойынша комиссияның жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың жетпіс түрін атаған.олардың әрқайсысының өзінің ерекше «себептері» бар. Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарайды.

1 сурет. Жұмыссыздықтың түрлері

Ескерту- мәліметтер Экономика негiздерi оқу құралы. Екінші басылым. «Фолиант» баспасы 2011 жыл. 17 беттен алынды. [3]

Кез келген жұмыссыздықтың болуы қоғам үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айрылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде бағалайды.

«Жұмысбастылық толық болған жағдайда жұмыссыздық деңгейі-жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп айтылады.

Жұмыссыздықтың тағы бір түрі нақты аумақтағы жұмысшы күшінің сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкессіздік нәтижесінде туындайды.Ол тең емес экономикалық аумақтың дамуына ықпал етіп қалыптасады,және де демографиялық, тарихтық, мәдениеттік тағы басқа да өзгеше факторлар әсер етеді. Оларға жататындар:

Жалпы ең негізгі жұмыссыздық – фрикциондық, құрылымдық, циклдық болып келеді. Жалпы жұмыссыз деп статистиклық тексеру кезінде жұмыссыз болып, бірақ жұмыс іздеп және жұмысқа кіруге дайын адамдарды айтады. Шетелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, оның әр түрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қарайды. Жұмыссыздықтың мынадай нысандары болады: жасырын функционалдық, маусымдық, құрылымдық, технологиялық, институтционалды, ерікті, жасырын тағы басқа.

Институтционды жұмыссыздық-еңбек рыногының институтынан, құрылысынан, ұсыныс пен сұранысқа ықпал ететін факторлардан туады.

Ерікті жұмыссыздыққа-әр себеппен, өз еркімен жұмыс істегісі келмейтін адамдар жатады. Жұмыссыздық экономикалық белсенді халықтың бір бөлігінің еңбек рыногында талап етілмеулерінен туындайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс; адамдаржұмысістеугеқабілеттіжәнежұмысістегілерікелетін,бірақ жұмыс табылмайтын хал-жағдай.

Жалпы жұмыссыздық үш критерийге қатар жауап беретін адам жұмыссыз болып есептелетін кездегі жұмыссыздық, олар:

а) істейтінжұмыс (табысты жұмыс) жоқ;

б) белсенді түрде іздеп жүр;

в) белгілі бір уақыт аралығында жұмысқа кірісуге даяр (қағида бойынша, екі аптаның ішінде);

Ресми жұмыссыздық –маусымдық ауытқуларға түзетусіз, мемлекеттік органдарда тіркелген жұмыссыздардың жалпы саны.

Жасырын жұмыссыздық (бүркемелі) –жұмыс істегілері келетін, бірақ жұмыссыз ретінде тіркелуді, әдетте, жәрдемақы алуға құқылы еместігінен пайдасыз көретін жұмыссыздардың жалпы саны.

Созылыңқы жұмыссыздық–12 айға және одан ұзақ уақытқа созылатын жұмыссыздық. Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады:

ЖБ=ЖС/ЖК*100

Мұндағы – ЖБ – жұмыссыздықдеңгейі;

ЖС – жұмыссыздар саны;

ЖК – жұмыскүшінің саны.

Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді.Инфляцияның өсуіне ықпал жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бар бөлігі өнім өндіруге қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі өсе түседі.

Әйелдердің де, еркектердің де жұмыссыздықтарының негізгі себептері оқу орнын бітіргеннен кейін жұмысқа орналасудың қиындығы және кез келген жұмыстың табылмауы болып табылады. Әйелдердің салыстырмалы теңсіздігінің себебі – олар еркектерге қарағанда штат қысқартуға байланысты жұмыстан жиірек босатылады және үй шаруашылығын жүргізу қажеттілігі бойынша жұмысты тастайды.

Жасқа қарай жұмыссыздық сипаттамасы да сондай-ақ еңбек рыногындағы әйелдер мен еркектер арасындағы теңсіздікті айғақтайды.» [4]

Жұмысшы күші нарығы – экономиканың айрықша бөлігі. Ол басқа нарықтардың барлығынан ерекшеленеді, өйткені онда пластмассадан, ағаштан немесе металдан жасалған тауарлар ауыстырылмайды, тірі адамдар ауысымы жүреді. Сондықтанда оны реттеу үлкен әлеуметті-экономикалық және саяси мәнге ие болады және мемлекеттің ерекше қамқорлығын қажет етеді. Бірақта мемлекеттің тапсырмасы — әр тілектес адамды жұмыспен қамту емес, өйткені ол инфляцияны жоғарлатады, ал жұмыссыздықты табиғи деңгейде ұстап тұру, ол толық жұмыспен қамтуға жетуді көрсетеді.

«Филлипс қисығы мысалында жұмыссыздықтың табиғи деңгейінен төмен қысқару әсерлерін қарастырамыз.

Филлипс қисығы жұмыс күшіне сұраныстың өсуі мен жұмыссыздықтың қысқаруы кезінде экономикадағы баға деңгейі жоғарылайтынын көрсетеді. осылай, ол инфляцияның қысқартылған бір факторлық моделін көрсетеді, оны жұмыссыздық функциясы ретінде анықтай отырып. Филлипс қисығы жұмыссыздық жалақының өсу мүмкіндігін шектейді, осыған орай, шығындардың да, ол бағ деңгейіне әсерлерін тигізеді.

1960 жылдары көптеген экономистер Филллипс қисығын жұмыссыздық пен инфляция арасындағы баламалы варианттарын таңдаудың идеалды құралы ретінде қарастырылды. Бірақта М.Фридмен бастаған монетаристер келесідей шешімге келді: Филлипс қисығы жұмыссыздық пен инфляция арасындағы байланысты қысқа мерзімде анық суреттейді, бұл кезде жұмыссыздықтың қысқаруы инфляцияның өсуісіз мүмкін емес. Ұзақ мерзімде Филлипс қисығы сагфляция қисығына ауысады, ол инфляция мен жұмыссыздық бір уақытта өсетінін көрсетеді.

W-жалақының өсу қарқыны.

U-жұмыссыздық дәрежесі.

P –инфляция дәрежесі.

Әрі қарай, жұмыссыздықты қысқартудың және жұмыспен қамтудың нақты тәсілдерін ойлап тапқан кезде ғана кез-келген инфляциялық қауіпсіз әдістерді қолдануға болады:

а) бизнеске салықтық ставкаларды төмендету;

б) бос жұмыс орындары туралы ақпараттар жүйесін жетілдіру;

в) еңбек биржаларын құру және қызметтерін жақсарту;

г) кадрларды дайындау жүйесін дамыту;

д) шағын және орта бизнесті дамыту үшін жағдайлар жасау;

е) жастарды, әйелдерді және қайта құрылған салалардағы жұмысшыларды жұмысқа тұрғызудың ерекше мақсатты бағдарламаларын құру.» [5]

«Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді.

Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің потенциальдық мүмкіндігімен салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды жалпы ұлттық өнім толықжұмыспен қамту жағдайында өндірілетін өнім. Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір адамдар саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық бойынша қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр түрлі жүйелерін қолдануда.

Оукен заңы Құрама Штаттар деректері бойынша көрсетіледі . Суретте пиктограмма болып табылады,ондағы әрбір нүкте бір бақылаудың нәтижесі болып табылады ( бұл жағдайда – белгілі бір жыл бойынша ).Горизонталь ось бойынша өткен жылмен салыстырған жұмыссыздық деңгейінің өзгерісі көрсетілген, ал вертикаль ось бойынша – пайыз түріндегі нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны көрсетілген . Суретте жұмыссыздық деңгейінің өзгерісі нақты ЖҰӨ көлемімен тығыз байланысты екендігі анық көрсетілген.

Жұмыссыздықтың өзгермейтін деңгейінде заң өлшемділігі болады , яғни мұнда нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны тұрғын халықтың өсімімен ,капиталдың жиналуымен және ғылыми – техникалық прогрестің өсімімен белгіленіп , 30 пайызды құрады . Сонымен қатар , әрбір жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауын 1 пайызға ,нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқынын 2 пайызға төмендетеді . Cол себепті, жұмыссыздық деңгейінің 6 және 8 пайызға өсімі нақты ЖҰӨ көлемінің өсімін былай құрайды : 3 – 2 х ( 8 – 6 ) = — 7 %
Осыған байланысты , Оукен заңы бойынша,экономиканың төмендеуімен нақты ЖҰӨ көлемі 1 пайызға төмендейді.

Сурет 2. (пиктограмма) Оукен заңы бойынша АҚШ эконоикасының нақты ЖҰӨ көлемі

Ескерту- мәліметтер Темірбекова, А.Б.Экономикалық теория оқу құралы.- Алматы, 2008. Экономика баспасы. 43 бет. » [6]

«Осы уақытқа дейін біздің елімізде еңбек нарығы болмады. Мамандарды қайта дайындаудың тым қарапайым жүйесінің болуы – тұрғындарды толық, бірақ тиімсіз түрде жұмыспен қамтуға жағдай туғызды, өмір сүру ресурстарын бөлуде теңгермешілдікке жол берді, ал ол белгілі бір дәрежеде қоғамның өндіргіш күштерінің дамуын тежеді. Әкімшілдік — әміршілдік басқару жүйесі жағдайында мемлекет, жұмыспен толық қамту мәселесін өндіргіш күштерді орналастыру бағдарламасына сәйкес орталықтанған жоспар бойынша өндіріс салалары мен аймақтарына бөлу арқылы шешіп отырды. Жаңа жұмыс орындарын жасау еңбек етуге қабілеті бар тұрғындардың санына асып кетіп отырды, ал ол, өз кезегінде жұмыс күшінің тапшылығын тудырды. Бұл қардарлық интенсивті типтігі шаруашылық механизмінен қолдау тауып отырды: кәсіпорынның жалақы қоры жұмыскерлердің санынан тәуелді болды, олардың санының өзгеріп отыруы еңбек өнімділігінің төмендегінің және жұмыскерлерді өндірістегі негізгі жұмыстарынан ауыл шаруашылық және басқа жұмыстарға пайдаланудың орнын толтыруға тиіс еді.

Кадрларды тұрақтандыруда «жас маман» институты, белгілі бір кезеңге мерзімдік шартқа қол қою сияқты тікелей әдістер, тиісті жұмыс уақыты өтелгеннен кейін пәтер беруге уәде беру, бір кәсіпорында істеген үзіліссіз жұмыс стажын жоғалту қатері сияқты жанама әдістер де қолданылды. Өздерінің қабілетін толығырақ көрсетуге және лайықты өмір қалпын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жұмыс іздеу ұмтылысы – қалада төлқұжат тәртібі түрінде, елде керісінше колхозшыларға төлқұжат бермеу, жұмыстан шығуға кедергі жасау, пәтер алу қиындықтары сияқты әкімшілік механизмі кедергілеріне тірелетін. Бір орында ұзақ уақыт жұмыс істеу экономикалық тұрғыдан да және әлеуметтік тұрғыдан да ынталандырылды. Мысалы, американдықтар еңбек ететін өмірі бойына, орта есеппен 7,5 рет жұмысын ауыстырады. Жапонияда, бір бөлігі өмірлік жалдаумен қамтылған жұмысшылар 2,6 рет жұмысын ауыстырады екен. Батыс Европада бұл көрсеткіш Жапонияға қарағанда жоғары, бірақ АҚШ – тағыдан төмен. Бұл процесс, нарықтық принциптерге көшіп жатқан экономикаға тән көрініс. мысалы Финляндияда өндірісте және басқа салалада жұмыс істейтіндердің үштен бірі мамандықтарын ауыстырады немесе басқа жұмысқа ауысады.

Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыспен қамтамасыз ету шамасы қандай? Біздің елде еңбек ресурстары және халықтың жалпы санының 55 процентін құрады. Халық шаруашылығы қызметінің салаларында 7,4 миллион адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6 миллионға таяуы немесе 81 проценті экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік кәсіпорындардың  әлі басым екендігін, яғни  нарық механизміне тән еңбекпен қамту қатынастарының  қалыптасуы  өте баяу жүріп жатқандығын көрсетеді.

Еңбекпен толық қамту дегеніміз, ол халық  шаруашылығы көлемінде  еңбекке деген қабілеті бар халықты жұмыс орындармен  қамтамасыз ету Ал тиімді еңбекпен қамту дегеніміз – қоғамдық қажеттіліктерді минималды еңбек шығындарымен қанағаттандыру.

Өндірісі дамыған батыс елдерінің тәжірибесі, тиімді еңбекпен қамту тек еңбек нарығы өмір сүрген жағдайда ғана болатындығын көрсетті.» [7]

«Қазақстанда әлеуметтік еңбек сферасы аса бір реттелінбеген,дау дамайлы  істердің бірі болып табылады. Республика әлдеқашан  басқа  дәуірге  өткен,  ал  әлеуметтік – еңбек қатынастары 2000 жылдың 1 қаңтарына дейін  Кеңес өкіметі кезіндегі еңбек ақымен реттелініп келеді. 2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының   “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”жаңа Заңы, сондай-ақ Қазақстан   Республикасының “ Халықты жұмыспен қамтылу туралы ” және басқа заңдары күшіне  енді.Ол заңдар азаматтардың Қазақстан Республикасындағы еңбек еріктілігіне деген  конституциялық құқықтарын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек  қатынастарымен, жұмыссыздарды  әлеуметтік қорғау шараларымен қоса халықтың   жұмыспен қамтылу сферасындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.

Қазіргі кезде,әсіресе, экономиканың мемлекеттік емес секторларында еңбек  қорғаудағы,шеккен зияндарды қайтарудағы,мертігу немесе кәсіптік сырқатқа   ұшырағандағы көптеген жұмыскерлер  құқығының бұзылулары әдетке айналып барады.» [8]

«1998 жылы Халқаралық еңбек ұйымының ( ХЕҰ ) басшылығымен Қазақстанда   алғашқы рет ірі масштабта жүргізілген мынаны көрсетті. Eңбек қауіпсіздігі болуға  тиісті тексерілген кәсіпорындардың 30%-дан астамында арнайы механизмдер,  техникалар,аспаптар туралы айтпағанның өзінде, тіпті әуелі олардың күзет қызметтері   болмай  шыққан .

ХЕҰ есеп беру мәліметтері бойынша 1998 жылда Қазақстандық өнеркәсіптегі   жұмыссыздық елдегі еңбек ресурстарының 41%-нан астамынан асқан. Ал Қазақстандағы   еңбек қауіпсіздігінің жағдайын ХЕҰ дабыл  қағарлықтай деп бағалады. Өмір деңгейіндегі   және әлеуметтік сфераны дамытудағы дағдарыстық жағдайдың асқынуы,  демографиялық көрсеткіштердің нашарлауы әлеуметтік — экономикалық қатынасты  өзгертудің объективті қажеттілігіне және Қазақстанның бірқалыпты әрі орнықты   дамуын  қамтамасыз  ету үшін еңбек ресурстарының өндіргіш күшінің өсуін  қамтамасыз   ету үшін еңбек ресурстарының өндіргіш күшінің өсуін қамтамасыз етуге   институционалдық және қаржылық механизмдердің талдаулары себепші болды.» [9]

«Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес.Экономистер  уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан  толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100 %-нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық  жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына тең.Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықты жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп те аталады .

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі өнімнің нақты көлемі  «экономиканың өндірістік әлуеті» деп аталады.Бұл толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты көлемі.Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе  жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе – теңдік жағдайында  болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнады. Егер жұмыс іздеп жүрген  адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мұндай  жағдайда  жиынтық  сұраныс  тапшылығы  мен  циклдік  жұмыссыздық  пайда  болады болады.Еңбек күші нарақтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады.Күн сайын кейбір  жұмысшылар  жұмыстан  шығады  немесе  оларды   жұмыстан  шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады.

Бұл үздіксіз жұмыссыздар қатарына кіру және шығу жұмыссыздық жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен анықталатын факторды  көрсететін  жұмыс күші динамикасының үлгісін құрамыз.L – жұмыс күші , E – жұмысшы саны , ал  U – жұмыссыздар саны.Әрбір жұмысқа жарамды адам не жұмысшы,не жұмыссыз болатындықтан, онда :  L = E + U. Ендеше,жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының қосындысын береді. Жұмыссыздық деңгейі U /L тең болады.

Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын  факторларға бар зейінді шоғырландыру үшін, жұмыс күшінің мөлшері өзгермеген деп есептейміз. s–жұмысшылардың жұмыстан шығу деңгейінің көрсеткіші ,яғни әр ай сайын жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіндер деңгейі, f–жұмысқа орналасу деңгейінің көрсеткіші, яғни әр ай сайын жұмыс табатын жұмыссыздар үлесі.Жұмыссыздықтыңтабиғи деңгейінің үлесі қарапайым,бірақ маңызды қорытынды шығады. Осыған сәйкес көрсеткіштерге әсер ететін кез келген саясат жұмыссыздақтың табиғи деңгейін де ауыстырады.Егер адам кез келген уақытта тез жұмыс табатын болса,жұмысқа олналасу деңгейі өте жоғары, ал жұмыссыздық деңгейі нөлге жақын болар еді.Жоғарыда келтірілген жұмыссыздық деңгейі жұмыс іздеу үрдісі қандай да бір уақытта жалғасатынын болжайды.Келесі екі бөлімде  жұмыссыздық орын алуының екі негізгі себебін қарастырамыз,олар: жұмыс іздестіру проблемалары мен жалақының қатаңдығы.

Сурет 3.  Жұмыс  іздестіру  проблемалары  мен  жалақының  қатаңдығы.

Ескерту- мәліметтер http://mybiblioteka.su сайтынан алынды.

Жұмысы барлар қатарынан жұмыссыздар қатарына ауысу және керісінше. Белгілі уақыт аралығында жұмыс істейтін адамдар бөлігі ( s ) өзінің жұмыс орындарын жоғалтады , ал  жұмыссыздар бөлігі ( f ) жұмыс табады.Жұмысқа орналасу мен жұмыстан шығу көрсеткіштері  жұмыссыздық деңгейін анықтайды.» [10]

«Жаһандық дағдарыстың өкпені қысқан өліара кезеңінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей тапсырмасымен дағдарысқа қарсы Үкімет қабылдаған іс-қимыл шаралары шеңберінде жүзеге асырылған “Жол картасы” бағдарламасының еліміздің барлық өңірлерінің тұрғындарының қиындықтан қиналмай шығуына тигізген игі ықпалы өлшеусіз.

Қаржы тапшылығы белең алған сол кезеңде мемлекет тарапынан бөлінген қаржы есебінен “Жол картасы” бағдарламасы бойынша іске қосылған жобалар елімізде жұмыссыздықтың белең алуына тосқауыл қойды. Мәселен, 2009 жылғы “Жол картасы” шеңберінде еліміз бойынша 5300 жоба жүзеге асырылып, 248 мың адам жұмыспен қамтылды. Әлеуметтік жұмыс орындарын ашу және “Жастар тәжірибесі” бағдарламасын кеңейту шараларының нәтижесінде оқу орындарын бітіргендердің және басқа да жастар тобының қатарынан 125 мың адам жұмысқа орналастырылды. 97,7 мың адам кәсіптік оқу орындарында даярлықтан және қайта даярлықтан өткізілді. Қорыта айтқанда, 2009 жылғы “Жол картасы” шараларын іс жүзіне асыру нәтижесінде 146 мыңадам тұрақты жұмыс тапты.

Қаржы дағдарысы қыспағында қалған әлемнің бірде-бір елінде мұндай игілікті бастама жүзеге асқан жоқ.Сондықтан, Мемлекет басшысы ел Үкіметінің алдына 2010 жылы да “Жол картасы” бағдарламасын жалғастыру міндетін қойды. Елбасы өзінің Қазақстан халқына арнаған биылғы Жолдауында “Үкіметке 2010 жылы “Жол картасы – 2009” жоспары бойынша басталған тұрғын үй-коммуналдық сектор нысандарын қайта жаңғыртуды, ал 2011 жылы тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты кең ауқымды жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі жоспарын жасауды тапсырамын” деп атап көрсеткен болатын. Осыған байланысты Үкімет 2010 жылғы “Жол картасының” іс-шаралар жоспарын бекітті. Құрылыс нысандарын салу, күрделі жөндеуден өткізу және қайта жаңғырту жұмыстарына 2010 жылғы “Жол картасы” аясында 132 млрд. теңгеден астам қаржы бөлінді. Оның 88694,2 млн. теңгесі республикалық бюджеттен, 43376,9 млн. теңгесі жергілікті бюджеттерден қарастырылған.2010 жылғы “Жол картасын” іске асыру мақсатында жаңа нормалар енгізілді.

Атап айтқанда, осы жылы жұмыс орындарына орналастыруға және қайта даярлау мен біліктілігін арттыруға басымдық берілген тәртіппен аз қамтылған азаматтарды және ұзақ уақыт бойы жұмыссыз отырған адамдарды жіберу көзделген. Жұмысшылардың 80 пайызын жұмыспен қамту органдарының жолдамасы бойынша қабылдау талабы алынып тасталды. Биылғы жылы жұмысқа қабылдау басымдық берілген тәртіп бойынша жергілікті жұмыспен қамту органдары жіберген үміткерлердің қатарынан құралады, ал ондай ұсыныс болмаған жағдайда жұмыс беруші жұмысшыларды еркін еңбек рыногынан жұмыспен қамту органдарының жазбаша келісімінен кейін қабылдай алады.Өткен жылдың соңында еліміздегі жұмыссыздар саны 532 мың адам, ал жұмыссыздық деңгейі 6,3 пайыз болса, 2010 жылғы “Жол картасы” шараларын жүзеге асыра бастаудың арқасында бірінші тоқсанның соңында жұмыссыздық деңгейі 6,1 пайызға дейін төмендеді.» [11]

«Қызылордада 600-ге жуық адам жұмыссыз қалатын түрі бар. Жұмыссыздық қамытын киетіндердің көбі – Байқоңыр қаласының тұрғындары. Олар Ресей Федерациясына тиесілі кәсіпорындарда қызмет жасайтындар. Қазірдің өзінде 200-ге таяу адам жұмысымен қош айтысқан. Ал қысқартудың құрығына тағы да 284 адам ілінбек. Өткен аптада облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының басшысы Жазира Жылқышиеваның «Сыр медиа» ЖШС жанындағы облыстық коммуникациялар орталығында БАҚ өкілдеріне өткізген брифингінде аталған мәселелерге жауап алған едік.Өңірде «екі қолға бір күрек» таппай жүргендердің қатары біз ойлағаннан да көп. Мәселен, биыл жұмыссыздар саны 18,4 мың адамды құраған. Ал өз бетінше жұмыс тауып, нан пұлын айырып отырғандар 118,4 мыңға шамалас.

Жалпы, облыста жұмыссыздық деңгейі 5 пайызды көрсетсе, жастар арасында 4,1 пайызды құрап отыр. Жыл басынан бері жұмыстан қысқарған 48 адам тұрақты жұмысқа орналасса, 227 адам жалақысы сақталмайтын еңбек демалысынан жұмыстарына орналасты. Бүгінде облыс қызметкерлерін жұмыстан босату және білікті мамандарды, жұмысшыларды, біліктілігі төмен жұмысшыларды жұмыстан босату саны белгіленген жұмыс орындарын құру картасы әзірленуде.Сондай-ақ, 2015 жылға арналған жұмыспен қамтудың кешенді жоспары бекітіліп, жыл көлемінде 23,3 мың адам қамтылуы тиіс болса, бүгінгі күнге 21,5 мыңы немесе 92,2 пайызға орналасты. Бұған дейін жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатында өткізіліп келген бос жұмыс орындары жәрмеңкелері де оң нәтиже бере бастады. Мекеме басшыларының білікті мамандарға іздеу жариялауы осы кезге дейін 50 шақты рет ұйымдастырылған. Соның нәтижесінде 1253 азамат жұмыспен қамтудың белсенді түрлеріне жолдама алған.» [12]

«Жұмыстан босатылатын қызметкерлер мен жұмыспен қамтылмаған халықтың жұмыссыз азаматтарын кәсіби оқыту мақсатында, еңбек рыногының болжамы мен жұмыс берушілердің жеке қажеттілігіне келісу негізінде оларға әр түрлі білім қызметтерін ұсыну арқылы жұмысқа орналастыру мақсатында бәсекеге жарамдылығын көтеру болып табылады.2009 жылғы аймақтық бағдарламада қаралған есеп жоспарында жұмыссыздардың 950 кәсіптік оқуды қамту, жұмыссыздардың 1315 кәсіптік оқуға жіберілген, оның ішінде 138%, жұмыссыздардың 1237 оқуды аяқтады, 1080 адамы қала ұйымдарына жұмысқа орналасқан. Осы мақсатқа жергілікті бюджет есебінен 194111,3 мың теңге жұмсалды.

Кәсіби оқытуды ұйымдастыру серіктестік жөнінде екі жақтылық келісім жасаған 12 білім ұйымдары арқылы өткізілді. Жұмыссыздарды кәсіптік даярлау, қайта даярлау жеке меншік кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыра отырып, сондай-ақ жалданып жұмыс істеуге мүмкіндік беретін 39 әр түрлі мамандықтар бойынша жүзеге асырылды. Осыны есепке ала отырып, қала әкімшілігімен «Ақылы қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру туралы» қаулы қабылданды. Осы қаулыны жүзеге асыру белгілі бір нәтижелер берді. 2005 жылдың басынан бастап ақылы қоғамдық жұмыстарга 2042 адам хабарласты. Қоғамдық жұмыстарға 2042 адам қатысты, оның ішінен 1805 жұмыссыздар. Қоғамдық жұмысқа қатыскандардың 596 тұрақты жұмысқа орналасты. Аймақтық бағдарламада қарастырылған жылдық көрсеткіш 100%-ға орындалды.

Жұмыссыздар еңбегі жергілікті бюджет қаражатынан  24023,4  мың  тг қаржыландырылды. Жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғаудың қосымша шаралар аясында оқудан бос уақыт кезінде оқушы жастар үшін және кәсіби дипломнан кейінгі тәжірибесі жоқ жұмыссыз жастар үшін (Жастар тәрбиесі) ақылы қоғамдық жұмыстар ұйымдастырылды.Еңбек, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау департаментімен оқушы жастар үшін қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру мақсатында 34 жұмыс берушімен шарт жасалды.

Ақылы қоғамдық жұмыстарта студенттер мен оқушылар есебінен 236 адам қатысты. Оқушы жастар үшін ақылы қоғамдық жұмыстарға қатысқан азаматтарға 3156,1 мың теңге жалақы төленді. «Жастар тәжірибесін» ұйымдастыру үшін қаладағы жұмыс берушілермен, Астана қаласының Еңбек, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау департаментімен 15 шарт жасалынды. Есепті кезеңде «Жастар тәжірибесіне» 50 адам жіберілді, онын 49 қатысты. Қатысқандарға 600,26 мың теңге жалақы төленді.Сонымен қатар жұмыспен қамтамасыз ету және жұмыссыздықты реттеу механизмі қаржы жағынан қамтамасыз етілмеуінен дамымай қалады. Ал бұл жағын реттеу мемлекеттің бюджетінен бөлінетін қаржыға байланысты. Себебі бұл экономикамыздың өсіп-өркендеуіне үлкен үлес қосады.» [13]

Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасы әлі де болса аса күрделі өтпелі кезеңді бастан кешіруде,бұл сөзсіз еңбек нарқына кері әсерін тигізуде.Жұмыссыздық проблемасы, дер кезінде еңбекақыны төлеу және тағы басқалар өте шиеленіскен жағдайда болып отырған Міне,сондықтан да еңбек нарқы жөніндегі  мемлекеттік саясатты одан әрі жетілдірудің қажет етеді.

«Еңбек нарығының негізгі мақсаты–еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді қажетті етіп  және нәтижелі қамту.Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе.Себебі,алға қойған саяси–экономикалық және әлеуметтік қаты- нас негізінен туындаған оның ерекшеліктерін бейнелейтін сапа белгісі.Жұмыспен тиімділікті қамту  әрбір елдің нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды бары үнемді және нәтижелі пайдаланып,оларды шаруашылық салалары және аймақ бойынша бөлудің тепе–теңдік үлесімділігіне жету.

Қорыта айтқанда,республикамызда еңбек нарқының қалыптастырудың және дамытудың негізгі мақсаты осындай.Оның мәніне рентабельділілігі төмен кәсіпорындардың бағытын өзгерту немесе мүлде тарату,нарықтық кездердегілерге де байланысты өндірісті,сұраныстың кемуі,өндірістердің салалық құрылымының өзгеруін және басқа да әлеуметтік–экономикалық процестер салдарынан халықтың еңбекке  жарамдылығы бөлігінің жұмыспен қамтамасыз етілмей отырғаны белгілі. Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы жұмыссыздық мынадай сипатқа ие.Соға біріншіден,болып жатқан технологиялық жағдайлар мен компьютерлендіру жұмысшы күшін мен жұмыс уақытын  ұтымды пайдалануға жұмыс орны емес,жұмыс күшінде лайықты деген орынды пайдаланып,қолдануға мүмкіндік береді.Екіншіден жұмыссыздық экономикалықпен  өркендеу мен халықты жұмыспен қамтудың арасындағы тікелей байланыссыз-ақ өсуетінінен   көрсетеді.

Дегенмен,жұмыссыздықтың ауыр жүгімен қатар бағаның босатылуы және жекелеп  меншік пен кәсіпкерліктік пайда болуы жұмыссыздықтың бірте – бірте азая бастауына себеп- кер болатыны анық десе де болады.Жұмыссыздық мәселесі нарықтық экономикадан ғана өте маңызды және негізгі сұрақ болып табылады.Оны шешпей,экономиканың нәтижелі дамуына нығайту мүмкін емес.Жұмыссыздық–ауыртпалыққа қарағанда кеңірек ұғым,бұл әлеуметтігі апат.Әрекетсіздік біліктіліктің жоғалуына,адамгершілік қағидаларының құлдырауына және  де қоғамдық және саяси тәртіпсіздіктерге әкеледі.Сондықтан жұмыссыздық мәселелерінен де зерттеу және оны шешу жолдарына іздеу жай ғана емес,бүгінгі күнде өте өзекті сұрақ болып  табылады.Батыс экономикалық әдебиетінде жұмыссыздық себептері көбінесе тазалықтың да экономикалық тәсіл негізінде зерттеледі.Бұл кезде жұмыссыздық біріккен жұмыс күшін жет- кіліксіз толық пайдаланудың макроэкономикалық мәселесі ретінде қарастырылып,оның  себептері әдетте еңбек нарығының теңгерімсіздігімен түсіндіріледі.Жұмысбастылық көлемін біріккен сұраныс көлеміне белгілі түрде байланысты.Біріккен сұраныстың жеткіліксіздігінен инвестициялық үрдістің әлсіздігін,ал олай болса,жұмысбастылықты қамтамасыз етудің әрбір мүмкінсіздігін негіздеп,бұл жұмыссыздықтың өсуіне әкеледі.Бұл жағдайдан шығу тәжірибесі мемлекеттік шығындардың,және ең алдымен,халық жұмысбастылығы бойынша қоғамдықты инвестициялық бағдарламаларына шығындардың ұлғаю есебінен біріккен сұраныстардың да қалыптастыруда мемлекет рөлінің артуын көрсетеді.» [14]

«Жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық салдарлары ең күшті ұлттық,ал жиіліген түрде әлемдік мәселелер ретінде қарастырылады.Жиі кездері жұмыссыздықтың босатылған жұмыскерлер саны мен төленетін жәрдемақы сомалары түріндегі экономикалық әсерлер ғана  бағаланады,ал қиын анықталатын әлеуметтік салдарлары бағаланбайды.Елді экономикасына әсерде ететін жұмыссыздықтың экономикалық және әлеуметтік салдарын анықтауға болады: жағымсыз экономикалық салдарлары,өндіріс көлемінің қысқартылуы,ұлттық табыстың өндірілмеуі, өмір деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздарға жәрдем шығындары,салықтардың түсімдерінің азаюы.Жағымсыз әлеуметтік салдарлары:әлеуметтік жіктелуінің ұлғаюлары, әлеуметтік шиеленістің күшеюі және қылмыстық жағдайдың асқынуы.

Республика нарыққа  өту үрдістеріне көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың тоқтауы және де жабылуы сияқты құбылыстары ілесті және осының нәтижесі–жұмыссыздықтың үлкен ауқымы.Сол жұмыстың  жоқтығы Қазақстандағы жұмыссыздықтың негізгі себептері болды.Жұмыссыздық мәселелері әсіресе ауылды жерлерде аса шиеленісті.Үкіметіміз өту кезеңінің халықтың ауқаттылықтына әсерін жұмсарту бойынша тұрақтандыру саясатын жүргізгеніне қарамастан,Қазақстанның азаматтарының өмірге деген деңгейін куәландыратын көптеген әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері қатты өзгерістерге ұшырады.ҚР«Күнкөріс минимумы туралы» заңдарында да халықтың ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін керекті табыс шегі ретінде кездесіп, түсіндірілетін «кедейлік шегі» ұғымы анықталды.

Бұл «кедейлік шегі»мемлекетке негізделген экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты аз қамтылғандарға мемлекеттік адрестік және әлеуметтік көмек өлшемі болып табылады.Қазіргі кезеңдер де мемлекеттер менен қоғамдағы  жұмыссыздықты жеңуі бойынша мақсатты әрекетті іске асыруға тақалды,бұндай әрекеттегі басым бағыты жұмысбастылықтың белсенді саясаты мен елдің экономикасы саласындағы реформалар жүргізу есебінен оны азайту болды.

Халықаралық тәжірибе көрсеткендей,қазірде  жұмыссыздықпен күресудің маңызды сұрағы–қалыптасатын жағдайдың әр кезеңдерінде жұмысыздықпен күресу бойынша саясаттың нақты міндеттері мен басымдықтарын анықтау.» [15]

Жұмыссыздардың кәсіптік даярлауы,қайта даярлау жеке  меншік кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыра отырып,сондай-ақ жалданып жұмыс істеуге деген мүмкіндік беретін 39 әр түрлі мамандықтар бойынша жүзеге асырылды.Осыны есепке алғанда отырып,қала әкімшілікпен«Ақылы қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру туралы»қаулы қабылданды. Осы қаулыны жүзеге асыру белгілі бір нәтижелер берді. 2005 жылдың басынан бастап ақылы қоғамдық жұмыстарга 2042 адам хабарласты. Қоғамдық жұмыстарға 2042 адам қатысты, оның ішінен 1805 жұмыссыздар. Қоғамдық жұмысқа қатыскандардың 596- тұрақты жұмысқа орналасты. Аймақтық бағдарламада қарастырылғанда жылдық көрсеткіш 100%-дан  орындалды. Олар 24023,4  мың  тг-мен қаржыландырылды.Жұмыспен қамту саласындағылар әлеуметтік қорғаудың қосымша шаралар аясынын оқудан бос уақытта кезінде оқушы жастар үшін және кәсіби дипломнан кейінгі тәжірибесі жоқ жұмыссыз жастар үшін (Жастар тәрбиесі туралы) ақылы қоғамдық жұмыстар ұйымдастырылды. Еңбек, халықты жұмыспен қамтумен және әлеуметтік қорғау департаментімен оқушы жастарымыз үшін қоғамдық жұмыстармен  ұйымдастыру мақсатында 34 жұмыс берушімен шарт жасалды.

Ақылы қоғамдық жұмыстарта студенттер мен оқушылар есебінен 236 адам қатысты. Оқушы жастар үшін ақылы қоғамдық жұмыстарға қатысқан азаматтарға 3156,1 мың теңге жалақы төленді. «Жастар тәжірибесінде» ұйымдастыру үшін қаладағы жұмыс берушілермен, Астана қаласының Еңбек,халықтарды жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау департаментімен 15 шарт жасалынды.Есептің кез кезеңде «Жастар тәжірибесіне» 50 адам жіберілді,оның 49 қатысты.Қатысқандарға 600,26 мың теңге жалақы төленді. Сонымен қатар жұмыспен қамтамасыз ету және жұмыссыздықты реттеу механизмі қаржы жағынан қамтамасыз етілмеуінен дамымай қалады. Ал бұл жағында реттеу мемлекеттің бюджетінен бөлінетін қаржыға байланысты. Себебі бұл экономикамызды өсіп-өркендеуіне үлкен үлес қосады. Жұмыссыздықтың екінші себебі–жалақының  қатаңдығы,яғни оның икемді өзгере алмайтандығынан. Тепе–теңдік еңбек нарығының  үлгісіндегі нақты жалақы сұраныстар пен  ұсыныстарды теңестіруден өзгеріп тұрады. Бірақ шын мәнінде жанақы  әрқашан нақ икемді  болмайды.Кейде нақты жалақы тепе–теңдіктен  жоғары деңгейде  болады.» [16]

Жұмыссыздық мәселесі нарықтық экономикада өте маңызды және негізгі сұрақ болып табылады.Ол шешпей,экономиканың нәтижелі дамуын нығайту мүмкін емес.

«Жұмыссыздық – ауыртпалыққа қарағанда кеңірек ұғым, бұл әлеуметтік апат. Әрекетсіздік біліктіліктің жоғалуына, адамгершілік қағидаларының құлдырауына және де қоғамдық және саяси тәртіпсіздіктерге әкеледі.Сондықтан жұмыссыздық мәселелерін зерттеу және оны шешу жолдарын іздеу жай ғана емес,бүгінгі күнде өте өзекті сұрақ болып табылады.Батыс экономикалық әдебиетінде жұмыссыздық себептері көбінесе таза экономикалық тәсіл негізінде зерттеледі.

Бұл кезде жұмыссыздық біріккен жұмыс күшін жеткіліксіз толық пайдаланудың макроэкономикалық мәселесі ретінде қарастырылып,оның себептері әдетте еңбек нарығының теңгерімсіздігімен түсіндіріледі.Жұмысбастылық көлемі біріккен сұраныс көлеміне белгілі түрде байланысты. Біріккен сұраныстың жеткіліксіздігі инвестициялық үрдістің әлсіздігін,ал олай болса,жұмысбастылықты қамтамасыз етудің мүмкінсіздігін негіздеп, бұл жұмыссыздықтың өсуіне әкеледі.Бұл жағдайдан шығу тәжірибесі мемлекеттік шығындардың,және ең алдымен,халық жұмысбастылығы бойынша инвестициялық бағдарламаларына шығындардың ұлғаю есебінен біріккен сұранысты қалыптастыруда мемлекет рөлінің артуын көрсетеді.» [17]

«Республика экономикасында 2016 жылғы сәуірде, бағалау бойынша 8,5 млн адам жұмыспен қамтылды. Жұмыспен қамтылған халық арасындағы жалдамалы қызметкерлер саны аталған кезеңде 6,2 млн адамды (жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан 73,4%) құрады.2016 жылғы I тоқсан деректері бойынша өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан жұмыспен нәтижелі қамтылғандар үлесі 81,2%, жұмыспен нәтижесіз қамтылғандар – 18,8% құрады.  «2016 жылғы сәуірде жұмыссыздар саны, бағалау бойынша 439,3 мың адамды, жұмыссыздық деңгейі 4,9% құрады. Жұмыспен қамту органдарында 2016 жылғы сәуір айының соңына 74,7 мың адам ресми тіркелген. Тіркелген жұмыссыздар үлесі экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 0,8%-ын құрады», — делінген хабарламада.

Бағалау бойынша жасырын жұмыссыздық деңгейі 2016 жылғы I тоқсанда экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 0,5%-ын (45,2 мың адам) құрады.

Мамыр айында жұмыссыздық деңгейі 4,8 пайызды құрады. Жұмыссыздар саны 436,7 мың адамды құраған. Ал экономикалық санақ бойынша белсенді халықтың 0,8 пайызы деңгейін көрсетті. Шілде  айында жұмыссыздық деңгейі 4,6 пайызды құрады. Жұмыссыздар саны 433,2 мың адамды құраған. Ал экономикалық санақ бойынша белсенді халықтың 1 пайыздық көрсеткішке жетті. 2016 жылдың тамыз айында жұмыссыздық деңгейі 4 пайызды құрады. Жұмыссыздар саны 429,5 мың адамды құраған.

Сурет 4.  2016 жылдың сәуір-тамыз айларындағы жұмыссыздық деңгейі.

Ескерту- мәліметтер  www.primeminister.kz сайтынан алынды.» [18]

«Жағымсыз әлеуметтік салдарлары:әлеуметтік жіктелуінің ұлғаюы, әлеуметтік шиеленістің күшеюі және қылмыстық жағдайдың асқынуы. Республикада нарыққа өту үрдістеріне көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың тоқтауы мен жабылуы сияқты құбылыстары ілесті және осының нәтижесі–жұмыссыздықтың үлкен ауқымы.

Жұмыстың жоқтығы Қазақстандағы жұмыссыздықтың негізгі себептері болды. Жұмыссыздық мәселесі әсіресе ауылды жерлерде аса шиеленісті. Үкіметіміз өту кезеңінің халықтың ауқаттылығына әсерін жұмсарту бойынша тұрақтандыру саясатын жүргізгеніне қарамастан, Қазақстан азаматтарының өмір деңгейін куәландыратын көптеген әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері қатты өзгерістерге ұшырады. ҚР «Күнкөріс минимумы туралы» заңында халықтың ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін керекті табыс шегі ретінде түсіндірілетін «кедейлік шегі» ұғымы анықталды.

Бұл «кедейлік шегі» мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты аз қамтылғандарға мемлекеттік адрестік әлеуметтік көмек өлшемі болып табылады. Қазіргі кезеңде мемлекет пен қоғам жұмыссыздықты жеңу бойынша мақсатты әрекетті іске асыруға тақалды,бұл әрекеттегі басым бағыты жұмысбастылықтың белсенді саясаты мен елдің экономикасы саласында реформалар жүргізу есебінен оны азайту болды.Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, жұмыссыздықпен күресудің маңызды сұрағы –қалыптасатын жағдайдың әр кезеңінде жұмыссыздықпен күресу бойынша саясаттың нақты міндеттері мен басымдықтарын анықтау.» [19]

«Қазақстан Республикасының ˝Халықты жұмыспен қамту  туралы ˝ Заңына  сәйкес,жұмыстан босап қалып ,жұмыссыз деп тіркелген азаматтарға, бұрынғы жұмыс орнындағы негізгі жалақысының 50 % — дан кем емес мөлшердегі,бірақ республикада   қалыптасқан орташа жалақы мөлшерінен жоғары және өмір сүру минимумінен төмен  болмайтын жәрдем ақша беруге кепілдік береді .Осымен бірге мемлекет жұмыс күшінің ұстанымын азайту үшін иммиграцияны ( шетел азаматтарының келуі ) шектеу,шетел жұмысшыларының репартациясын( отанына  қайту)ынталандыру,жұмыс аптасының ұзақтығын қысқарту,жұмыс орнына бөлу және мерзімінен бұрын құрметті демалысқа шығару сияқты жұмыспен қамту саясатын жүргізеді.Мемлекет қосымша жұмыс орындарынжасау үшін қаржы жұмыс бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп  жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен , бірінші  кезекте  жастар  мен  үнемі  жұмыссыз  болатындарға  жәрдем  көрсетеді .»[20]

Жұмыссыздық – ең өткір мәселелердің бірі  болып  табылады . Жұмыссыздықтың  халық  арасында  көп  таралуы  елдің  экономикасына  зор  нұқсан  келтіреді.халықтың әл-ауқатын жақартуға, тұрмыс деңгейін көтеру мақсатында көптген жаңа бағдарламалар жасаланып жатыр. «Жұмыспен қамту-2020» секілді жоба өз тиімділігін көрсетуде.

«2016 жылғы 4 тоқсандағы Қазақстан Республикасының аймақтар бойынша жұмыссыздық деңгейі.» [21]

Ескерту- мәліметтер  Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі комитетінің сайтынан алынды. www.stat.gov.kz. алынды.

«Шетел елдерінің тәжірибесін пайдаланып, жұмыссыздықты шешудің кейбір жолдарын ұсынайық.Ең алдымен, бұл–еңбек нарығында ақпараттық қызметті қамтамасыз ету.Мемлекет жұмыс күшінің ұтқырлығының күшеюіне себепші болу керек.Құрылымдық жұмыссыздықты азайту үшін–кәсіптік қайта білім беру бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру. Бірақ ең қиыны–циклдық жұмыссыздықпен күрес.Бұндай міндетті шешу үшін келесі әрекеттерді жасау керек:ең алдымен,біріккен сұраныстың өсуіне мүмкіндік жасау,себебі жұмыс күшіне сұраныс туынды болады. Сұранысты кәсіпорындарды қайта құруға инвестицияларды ұлғайтумен арттыру мүмкін,ал бұл өндіріс көлемінің өсуіне және, сәйкесінше,жұмыс басшылығының артуына әкелетін болады.»[22]

«Қазақстан-2050» стратегиясы–жаңа Қазақстан үшін тез өзгеретін тарихи шарттарында жаңа саяси бағыт жұмыс күші қорларын еңбек нарығына тартуға,еңбек қорларының сапасы мен экономикалық белсенділігін арттыруға жаңа тәсілдерін әзірлеу мен іске асыруды талап етеді.«Қазақстандық өмір сапасының стандарты» басымдығында білім беру жүйесін жетілдіру үшін келешек қадамдары анықталып,Дуалды кәсіби білімді даму бойынша міндеттер қойылды.«Ютария Ltd өндірістік инновациялық компаниясы» ЖШС кәсіпорнында 2011-2013жж. бойы Дуалды білім беру жүйесінің тәжірибесі пайдаланылады.Кадрларды дайындау тігін өндірісі операторлары, технологтар, құрастырушылар, дизайнерлер мен т.б. біліктіліктерін берумен « Ютария Ltd ӨИК» ЖШС-нде келешекте жұмысқа орналастырумен мемлекеттікколледж негізінде 20 мамандық бойынша жүргізіледі.«Ютария Ltd ӨИК» ЖШС-не жаңа келген жас мамандар Дуалды білім беру жүйесі бойынша білім алады.

Бұл жүйе мемлекеттік колледжде білім алумен қатар біздің кәсіпорнымызда өндірісте жұмыс істейді.Кәсіпорнымыз өндіріске қажетті мамандықтар бойынша тәжірибелік білім алу үшін жағдайлар жасап, олармен байланысты барлық шығындарды көтереді,оның ішінде:білім алатын оқу мерзімі ішінде айлық ақы, «Ютария Ltd ӨИК» ЖШС-нде жұмыс уақытындағы еңбекақы. Осылайша, бітіру кезеңіне «Ютария Ltd ӨИК» ЖШС БЖК-2020 жобасы шеңберінде заманауи жетілдірілген кәсіпорындағы жұмыс ерекшеліктерімен таныс дайын мамандарды алады.» [23]

«Қазақстанда осы жұмыссыздық дейтін дерттен арылу үшін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Жұмыспен қамту-2020»бағдарламасын қабылдады.«Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы негізінен үш бағыттан тұрады.Бірінші бағыт аясында кәсіптік оқыту арқылы жұмысқа орналастыру көзделеді.Екінші бағыт бойынша ауылда кәсіп ашып,жеке ісін жандандырғысы келетіндерге жәрдем жасалады.Яғни бағдарламаның  басты бағыты ‑ ауылдағы кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу болып табылады.Жалпы,өз бетінше жұмыспен айналысатындардың, жұмыссыздар мен табысы төмен отбасылардың көпшілігі ауылды жерлерде тұратынын ескерсек,оның үстіне елді мекендерде жалдамалы жұмыс орындарын құру оңайға түспейтінін есепке алсақ,ауыл кәсіпкерлігін дамытудың маңызы зор болмақ.Үшінші бағыт-тұрғылықты жері бойынша келешекте жұмысқа орналастыру немесе бизнесті дамытуға мүмкіндік жоқ болғандықтан,бағдарлама арқылы ондай адамдардың экономикасы дамыған өңірлерге көшуіне мүмкіндік қарастырылған.

Бұл өз кезегінде еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыруға ықпал етеді.Бұдан бөлек,мемлекет жұмыс берушінің кадр даярлауға кететін шығынның 70 пайызына дейін өтеп беру арқылы бағдарламаға қатысушыларды оқытуға және жұмысқа орналастыру мәселесін қосымша шешуге ұмтылады. Бұл жаңалық жаңа басталған 2012 жылдан бастап күшіне енетіні көзделген болатын.Жыл жаңа басталғанда келіп жеткен ақпарларға сүйенсек,бағдарламаның әлеуеті зор екендігін аңғарамыз.Мәселен, осы аптада Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі «Жұмыспен қамту -2020» бағдарламасының аясында Қазақстанның сегіз өңірінде шағын несиелендіру басталғанын хабарлады.8 облыс бойынша өңірлерде бағдарламаның 618 қатысушысына шағын несиелер ресімделген.Ереже бойынша микроқаржылық ұйымдарды іріктеу міндеті жүктелген уәкілетті өңірлік ұйымдар ретінде және азаматтарды шағын несиелендіру үрдісін жүзеге асырушы орган ретінде жергілікті ӘКК анықталғаны белгілі.

Айта кетерлігі,жұмыссыздықпен күресте Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының да көп жәрдем болатыны анық. Индустрияландыру бағдарламасының арқасында соңғы екі жылдың өзінде-ақ 350-ден астам әртүрлі өндіріс пайдалануға берілді.Сол арқылы елімізде 200 мыңға тарта білікті индустриялық жұмыс орындары ашылды.Бүгінгі таңда Индустрияландыру картасына жалпы құны 9,6 трлн. теңге болатын 609 жоба енгізілген,жобалар жүзеге асырылған кезде 205 мың жұмыс орнын,ал жобалар пайдалануға берілген соң 179 мың жұмыс орнын ашу жоспарлануда. Оның ішінде республикалық Картаға жалпы құны 8,6 трлн. теңге болатын 142 жоба,аймақтық Картаға жалпы құны 1 трлн. теңге болатын 467 жоба қосылды.Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің мәліметінше,2011 жылдың 11 айында жалпы құны 970 млрд. теңге болатын 288 жоба пайдалануға берілген, соның ішінде жыл басынан бері жалпы құны 170 млрд. теңге болатын 136 жоба іске қосылды. 30 мыңнан астам тұрақты жұмыс орны құрылды.Айта кетсек,аталмыш жобаларды жүзеге асыру арқылы жалпы сомасы 332 млрд. теңгенің тауары мен қызметі жасалған.Өнеркәсіптің жалпы көлеміндегі іске қосылған Карта жобаларының үлесі 2,7 пайызды,соның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте 4 пайызды құрап отыр.»[24]

«Еңбек нарығындағы бос орындар туралы ақпараттылық та өте маңызды:

— Жекеменшік ісімен айналысуды тілейтіндер үшін керекті шарттар жасау керек;

— Жастар үшін қосымша жұмыс орындар жасайтын кәсіпорындар мен ұйымдарға жеңілдіктер ұсыну;

— Жұмысбастылықты экономикалық ынталандыру, жастарға деген жұмыс ұсынатын арнайы фирмалар мен жұмыс орындар жасау керек.

Елбасы 28 қаңтар 2011 жылғы Қазақстан халқына өзінің «Болашақты бірге құрайық!»аттыЖолдауында еңбек нарығының тиімділігін арттыру,аз қамтылған,жұмыссыз және дербес жұмыс істейтін халықты өнімді жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді бағдарламаларын тиімді жасау бойынша міндет қойды.Лайықты жұмысты қамтамасыз ету–халықты әлеуметтік қорғау негізі,адам қоры әлеуетін дамыту мен іске асырудың ең басты шарты,қоғамдық байлықтың өсуі мен өмір сапасын көтерудің басты құралы.»[25]

Қорытынды

Біздегі жұмыссыздық, жалпы алғанда жұмыссыздық жұмыс күштерін резервациялайтын қойма рөлін атқарады. Әртүрлі структуралық өзгерістерге ұшырау салдарынан пайда болған артық жұмыс күші, әрине, белгілі бір уақыттын кейін басқа салалрды меңгеру арқылы жұмыс табады. Бірақ ол үшін оларға мемлекет және қоғам тарапынан көмек қажет. Қарап отырсақ, біздегі жұмыссыздық екі түрлі қарама қайшылыққа кездеседі. Біріншісі кадр тапшылығы болса, екіншісі белгілі бір салаларда оның артықтығы. Осы мәселелер ең бір шешім қиын мәселелер, дегенмен, оны да жоғарыда айтылған үлкен қоғамдық өзгерістер шешеді.

Жұмыссыздық – ең өткір мәселердің бірі болып табылады. Жұмыссыздықтың халық арасында көп таралуы елдің экономикасына зор нұқсан келтіреді. Қандай да мемлекет болмасын халқының тұрмысының, әл-ауқытының деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен дамуын қалайды. Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық экономика мен әлеуметтік әділеттік негізінде жоғары өркениетті демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған республикамыздың бүгінгі тіршілігінің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұн-мұқтажсыз ауқытты тұрмысын қамтамасыз ету.

Біз ойлаймыз, қалаларға жаңа технологиялар алып келіп, жұмыс орындарын алмайынша аталмыш шаруа шешімін табуы екі талай деуге негіз бар. Оның үстіне шикізаттың барлығы дерлік шетелдіктер қолында болғандықтан, тауарлардың өзіндік құны жоғары. Біз қаншалықты еңбеккерлер мен зейнеткерлердің жалақысын арттырып отырғанымызбен, ол бәрібір инфлиция жетегінде кетіп жүр. Әсірісе, осыдан жұмыссыз отбасылар қатты зардап шегеді. Сондықтан әрбір отбысының жағдайын жақсарту және инфляция деңгейін бәсеңдету үшін адамдарды жұмыспен қамту шарт. Елдегі жұмыспен қамту мәселесін шешуде кемшіліктер, кедергілер аз емес. Бұл ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайына тіреліп тұрған жоқ. Мәселен, Халықты жұмыспен қамту туралы заңға бір жылда екі рет өзгеріс еңгңзңлсе, оның орындалу механизмін кешіктіру жұмысты жоспарлы түрде жүргізуге кері әсерін тигізеді. Яғни, бұрынғы заңның жетімсіздігін өмір көрсетті. Кейбір мекеме, кәсіпорын басшыларының заңды құрметтеу мәдениетінің төмендігі жұмыссыздарды еңбекке орналастырғанда қиыншылықтар туғызатыны жасырын емес. Осындай сәйкессіздіктің салдарынан күнделікті жұмыста қолбайлаулар да кездесіп жатады.

Мұндай жағдай елдегі жұмыс күшінің рыноктары теңдестірілгенде, яғни жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орындарының санына тең болғанда пайда болады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі қоғамдағы оң құбылыс болып есептеледі. Өйткені “фрикциялық” жұмыссыздарға бос жұмыс орнын табу үшін әрқашан уақыт керек‚ “құрылымдық” жұмыссыздарға да біліктілігін жетілдіру, жаңа мамандық алу үшін немесе жұмыс табу мақсатымен басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орнынан асып түссе‚ онда жұмыс күші рыногінің тең болмағаны.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Г.С.Смағұлова. Аймақтық экономиканы басқару мәселері:оқу құралы// Алматы: Экономика, 2011. 57 бет.
2. Ө.Қ.Шеденов, Ү.С.Байжомартов, Б.А.Жүнісов, Б.И.Комягин. Жалпы экономикалық теория. Толықтырылған және қайта өңделген екінші басылым. Ақтөбе-2011.«A-Полиграфия»: 36 б.
3. Г.Жолдасова. Экономика негiздерi оқу құралы. Екінші басылым. «Фолиант» баспасы 2011 жыл. 17 бет.
4. Аймақтық экономика және басқару оқу  пособиесі. /Ә.А.Мұсатаева. Қарағанды, Қазақ тұтыну одағы Қарағанды   экономикалық  университеті 2010.жыл. 53 бет.
5. Әубәкірова Я.Ә. Байжұмаев Б.Б. Жақыпова Ф.Н. Табеев Т.П. Экономикалық теория. Оқу құралы.2014 жыл. Алматы. 49 бет.
6. Темірбекова, А.Б. Экономикалық теория оқу құралы.- Алматы, 2008. Экономика баспасы. 43 бет.
7. Сахариев, А.С.Сахариева. Жас кезең-экономикалық теориясы. Алматы: Дәнекер, 2014ж. 29 Бет.
8. Жұмыссыздардың нақты саны қанша? Авторы:М.Жиенбай «Айқын» газет. 2014 жыл. 16 тамыз №146. 4бет.
9. http://www.mfa.gov.kz/ 19 қараша 2013 жыл.
10. http://mybiblioteka.su сайты
11. «Егемен Қазақстан»газеті 27 сәуір. 2010ж. Ж.Жағыпарұлы. „Жол картасы бағдарламы тағы да жалғасуда„ № 100-103. 6 бет.
12. «Ана тілі»газеті №2«Жұмыспен қамтыдық…» қаншалықты шындық. 4 ақпан 2013ж. 3бет. Қ.Жайғалиұлы
13. https://stud.kz сайты
14. С.Б.Шауенова.Жұмыссыздық және нарықтық экономиканың шарттарында оны жеңу әдістері//G-Global бөлімі-2013ж,17 мамыр,Астана
15. Қанат Мәметқазыұлы. Әлемдік дағдарыс. Жұмыссыздықпен күрес //Қазақпарат-Астана,2012ж,қаңтар
16. «Халықты жұмыспен қамту туралы 2020»Қазақстан Республикасының 2011ж,1 шілдедегі бағдарламасы//Ана тілі газеті-2015ж,6 мамыр,№22,10-бет
17. Асан Д.С Экономиканы тұрақты дамытуды қамтамасыз етудің механизмдерін жетілдірі//Автореферат-2010ж,27 ақпан,154 бет
18. primeminister.kz
19. Т.Дүйсенова.Күнкөріс деңгейі.Жалпы түсінік//Қазинформ-2014ж,11-ақпан
20. С.Б.Шауенова.Жұмыссыздық және нарықтық экономиканың шарттарында оны жеңу әдістері//G-Global бөлімі-2013ж,17 мамыр,Астана
21. stat.gov.kz.
22. Нұрлан Құмар.Жұмыссыздардың саны артты.//«Ана тілі» газеті-2015жыл,6-мамыр,№22, 9-бет
23. Б.бейсенұлы.Жаңа-бағыт,жаңа-мақсат//Айқын газеті-2017ж,17-ақпан,№136,14-бет
24. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау минстрі.Өрлеу жобасы.Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы//Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау минстрі блогы-2011ж,18-наурыз,Астана.
25. С.Б.Шауенова.Жұмыссыздық және нарықтық экономиканың шарттарында оны жеңу әдістері//G-Global бөлімі-2013ж,17 мамыр,Астана

Құрастырғандар: Алпысбаева А., Қазиева Ж., Тойшыбек Б.