ТҰРҒЫН ҮЙ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ТЕТІКТЕРІ
Мазмұны
Кіріспе
Тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеу тетіктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстандағы әлеуметтік мемлекет оның негізгі элементтері қалыптасуының күрделі кезеңінен өтуде. Қоғамда жүргізілетін реформалар бастапқы кезеңде жоспарланғаннан неғұрлым күрделі болды. Мемлекеттік басқарудың бөлігі ретінде әлеуметтік міндеттемелер елдің бәсекеге қабілеттілігіне қатаң талаптардың қойылуы жағдайында өзгерістердің неғұрлым осал саласына айналды. Сол себептен халықты қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету мәселесі бүгіндері басымды мәселелердің қатарына еніп отыр.
Тұрғын үй нарығының дамуына макроэкономикалық факторлар ықпал етті: жалпы экономикалық өсім, тұрақты саяси жағдай, шетелдік капитал мен шетелдік салымдардың ағыны, халықтың әл-ауқатының артуы, табыстарды заңдастыру мүмкіндігі, ипотекалық несиелеудің дамуы. Бүгіндері баспанамен қамтамасыз ету мәселесіндегі мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерінің жүйесі қоғамда айтарлықтай резонанс тудырса, ал мемлекеттік реттеу 10 жыл ішінде теңдестірілген тұрғын үй нарығын қалыптастыру және халықтың нысаналы топтары үшін баспананың қолжетімділігін арттыруға арналған тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасын іске асырумен жауап беруде.
Халықтың лайықты баспанамен қамтамасыз етілу құқығын іске асыру жағдайын қамтамасыз ету мәселесінде мемлекеттің іс-қимыл стратегиясының негізгі бағыттары белгілі: біріншіден, бұл жалпы саланың технико-технологиялық деңгейін арттыру бойынша іс-әрекеттері; екіншіден, бағалардың артуына жол бермей, олардың төмендетілуін ынталандыратын бәсекелік ортаны қалыптастыру үшін баспана құрылысының көлемін арттыру; үшіншіден, халыққа баспана мәселесін шешу үшін қажетті ресурстар көлемін қалыптастырудың нақты баламаларын ұсынатын ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту.
Мемлекеттік басқару тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламаларының негізінде аталмыш саладағы шаралар жүйесін іске асыруда. Дегенмен де, тұрғын үй саясатын іске асыру бойынша мемлекетпен қабылданған шаралар әзірше өз мақсатына қол жеткізбеді, ал Қазақстанда қолжетімді баспана нарығын қалыптастыру міндеті аталмыш салада күрделі өзгерістерге әкелмеді. Күтілетін нәтижелердің болмауы көбінесе тұрғын үй нарығы сияқты күрдеоі объектіні басқарудың тиімді тетігінің табылмауымен түсіндіріледі. Ескі әрі апатты баспаналар саны үздіксіз артуда. Мемлекет деңгейінде қабылданатын басқарушылық шешімдер бірқатар себептерге байланысты тұрғын үй нарығының ішкі заңдылықтары жүйесін ескермейтін айтарлықтай қайшылықты болып отыр.
Сонымен қатар, «Қолжетімді баспана — 2020» бағдарламасын басқару бағдарламаның мазмұны бойынша да, оны мониторингілеу және бағалау бойынша да жаңа мемлекеттік менеджмент әдістемесіне толық көлемде сәйкес келмей отыр. Осылайша, баспанамен қамтамасыз етуге қатысты әлеуметтік міндеттемелер жүйесін мемлекеттік басқарудың теориялық және әдістемелік мәселелерін зерттеу өзекті болып табылады.
ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа жолдауында: «Баспанаң болмайынша,түтін түсетіп,бала өсіру қиын». Тұрғын үй құрылысы-біздің экономикамызды алға сүйреуші күш деп алдымызға үлкен мақсат қойған.
Қазақстан экономикасын көтеру,сондай-ақ халықтың басым бөлігінің өз тұрғын үй жағдайларын жақсартуға ұмтылысы республикада тұрғын үй құрылысының өзгешелігіне себеп болады. Тұрғын үй құрылысы Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының басым бағыттарының бірі болып танылды және ол жалпы ұлттық сипаттағы неғұрлым маңызды міндеттердің бірі болып отыр.
Республика тұрғын үй сферасының қазіргі жағдайы келесі негізгі факторлармен сипатталады:
- тұрғын үймен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі
- тұрғын құрылысы деңгейінің жеткіліксіздігі
- тұрғын үй қоры бойынша қызмет көрсету сапасының төмендігі
- тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығын қаржыландырудың жеткіліксіздігі
- тұрғын-үй қоры мен инженерлік коммуникациялардың тозуының жоғарғы деңгейде болуы.
Жоғарыда қарастырылған барлық проблемаларды шешу ,ҚР республикасы жүргізіп отырған тұрғын үй реформасының негізгі мақсаты болп отыр.Реформаның негізгі міндеттері,республиканың әрбір азаматына,әрбір жанұясына тұрғын үй жағдайларын жақсартудың қолайлы тәсілдерін таңдауға,сонымен бірге,тұрғын үй коммуналдық қызметтердің сапасын сәйкесінше қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін,республикада тұрғын үй нарығын құруға бағытталған.[1]
Қазақстан экономикасының көтерілуі, сондай-ақ халықтың басым бөлігінің өз тұрғын үй жағдайларын жақсартуға деген ұмтылысы республикада тұрғын үй құрылысын кеңінен өзгеруге себепші болды. Сондықтан тұрғын үй құрылысы Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының басым бағыттарының бірі болып танылған. [2]
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу жүйесі бұрынғы Кеңестер елінде жүргізілген бұл саладағы саясатпен бірдей болды. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарында (24 маусым, 1981ж.) Жоғарғы Кеңесте КССР тұрғын үй заңнамасының негіздері қабылдады. Осы заң негізінде 1983 жылы 30 маусымда ҚазССР Тұрғын үй Кодексі қабылданған.
Тұрғын үй қорын басқару құрылымы толығымен орталықтандырылған сипатта болды. Басқару тетігі (ҚазССР тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық министрлігі- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының облыстық басқармасы- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың қалалық басқармасы) орталықтан жүзеге асырылып тұрғын үй сферасында болып жатқан негізгі процестерді реттеуге мүмкіндік берген. Тұрғын үй-коммуналдық қызметтерді ұсынушы ұйымдар заңды тұлға ретінде құқығы жоқ және өздігінен жұмыс істеу дербестігіне ие болмады. Бәсекелестік үшін терең мүмкіндіктердің болуына қарамастан (тұрғын үйді эксплуатациялау сферасы) коммуналдық қызметтердің технологиялық жағдайына (энергия-, жылу- су- және кәріз жүйелерімен қамтамасыз ету) байланысты, қызметтерді ұсыну монополиялық негізде жүргізіліп отырды. Тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің тарифі саналы түрде төмен дәрежеде ұсталып, саланың шығынының 80-90% мемлекеттік деңгейде дотацияланды. Қызметкерлер мен жұмысшы жанұяның орташа табысының 2,5% коммуналдық қызметтердің пәтерақы төлемдеріне жұмсалып отырды. Тарифтердің төменгі деңгейі, мемлекеттің әлеуметтік саладағы маңызды саясатының нәтижесі ретінде қарастырылған .Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саланың мемлекеттік дотациялануы мен тарифтердің төмендігі бұл саланы толығымен шығынға ұшыратып, өзін-өзі ақтамайтын шығынды саланың қалыптасуына жол ашты.[3]
1991 жылдан бастап елімізде тұрғын үй саласын реттеу мақсатында жүргізілген жұмыстар бірнеше кезеңдерге бөлініп қарастырылды.
1991 жылдың соңында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Мемлекет иелігінен алу туралы» қаулы қабылдады. Осы қаулыға сәйкес, мемлекеттік тұрғын үй қоры, инженерлік инфрақұрылым объектілері, тұрғын үйді эксплуатациялау және құрылыс-жөндеу ұйымдарымен қоса муниципалды меншікке өткізілді. Одан кейін қабылданған нормативтік актілерде, ведмоствалық тұрғын үй қоры жекешелендірілген кәсіпорындармен бірге муниципалды меншікке өткізілу керектігі қажет екені көрсетілген. Осы кезеңдерден бастап, тұрғын үй қорына қатысты сұрақтар, тікелей жергілікті деңгейде шешімін тауып отырды. Бұл өзгерістер, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты тігінен орталықтан басқару жүйесінің бұзылуына және жергілікті жерлерде көптеген әртүрлі басқару құрылымдарының пайда болуына әкеліп соқты.
Бірінші кезеңде, 1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаппай бағаны ырықтандыру туралы шешім қабылданып, тұрғындар үшін тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің баға деңгейін өзгертпеу туралы шешім қабылданды. Бұл салада жеделдете институционалдық өзгерістерді ынталандыру шарасы ретінде, тұрғындардың есебінен тұрғын үй -коммуналдық қызметтерді қаржыландыру тетіктерін қалыптастыру іске асырылмады. Тұрғындар есебінен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының шығындарын жабу деңгейі 1992-1993 жылдары барынша төмендеді.
Тұрғын үй сферасын түбегейлі қайта құруда, баспаналарды жекешелендірудің тәртібі ықпалын тигізді. Заңға сәйкес, тұрғын үй тегін және ерікті түрде жеке меншікке өткізілді. Сонымен бірге, жекешелендіру принципінде, жеке меншікке өткізілген пәтерлер орналасқан үйді, яғни кешенді жылжымайтын мүлікті басқару туралы жауапкершілікті қабылдаушы тарап анықталған жоқ. Сондықтан, тұрғын үй қорындағы меншік қатынастарының қалыптасуына сәйкес, жекешелендірілген пәтер меншік иелерінің сұранысы бойынша ғимараттардың меншік серіктестіктерін құру және жалпы меншік үлестегі инженерлік желілер мен ортақ пайдалану алаңдарын анықтау жөніндегі мәселе пайда болған.
Жекешеліндіру процесінің нәтижесі, негізінен тұрғын үй-коммуналдық қызметтер төлемі және қызметті ұсыну тетіктері, тұрғын үй қорына қызмет көрсету және оны басқаруды ұйымдастыру сияқты жағдайларға әсер етпеді.
Тұрғын үймен қамтамасыз ету және оны пайдалану жөніндегі қатынастарды реттейтін негізгі құқықтық акт болып, 1992 жылы 1 маусымда Қазақстан Республикасының Жаңа тұрғын үй Кодексі танылды. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты реформалаудың бастамасы болып, Қазақстан Республикасы Президентінің 6 қыркүйек 1993 жылы қабылдаған «Жаңа тұрғын үй саясаты туралы» Жарлығы саналады. Аталмыш Жарлықпен бекітілген «Жаңа тұрғын үй саясатының мемлекеттік бағдарламасы» қолданысқа енгізіліп, тұрғын үй саласына қатысты тұрғын үй саласын қаржыландыру, тұрғын үй құрылыс банкісінің жұмысын ұйымдастыру, ипотекалық кредиттеу және несие-жинақ жүйелерін дамыту, тұрғын үй алаңын арзандату тетіктері, құрылыс индустриясы мен құрылыс материалдары өнеркәсібі базасын реформалаудың құқықтық негіздері анықталған. Республикада 1995 жылға дейін мемлекеттік тұрғын үй қорының 85% жуығы толығымен жекешелендіріліп, жеке тұрғын үй секторының қалыптасуына әкеліп соқты.
Қазіргі уақытта республика территориясында, тұрғын үй қатынастарын реттеудің нақты құқықтық базасы жасалып, өз функцияларын жүзеге асырып отыр. Тұрғын үй қатынастарының негізгі құқықтық қайнар көздері ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясы, Азаматтық Кодекс және осы саланы құқықтық реттеуге бағытталған нормативтік актілері саналады. Қазақстанда тұрғын үй саласындағы реформалар 1991ж. «Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы» , «Жеке меншік туралы», заңдар қабылданғаннан кейін қолға алынды. Бұдан әрі заңнамалық базаны жетілдіру үшін жаңа «Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы», 1993 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің № 1344 Жарлығымен «Жаңа тұрғын үй саясатының мемлекеттік брағдарламасы және оны іске асыру механизмі» заңын қабылдап іске асырды.
Екінші кезеңде, 1996 жылдан бастап, республика көлемінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты басқару және қаржыландыруға байланысты түбегелі өзгерістер жасалды. «Тұрғын үй-коммуналдық қызметтер және тұрғын үйді қалыпты жағдайда ұстап тұру төлемдерінің жаңа принциптеріне өту туралы» ҚР Үкіметінің 1996ж 12 сәуірдегі №437 Қаулысы және «Тұрғын үйлердегі тұруға арналмаған ғимараттар және тұтынушылық меншік пәтер иелерінің кооперативтерін дамыту жөніндегі шаралар туралы» 1996ж 27 мамырдағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес бұл саланы реформалау тетіктері әрі қарай жүзеге асырылды және қаулыларда төмендегі жағдайлар қарастырылған:
— қызметтерді көрсетуші ұйымдардың өтегенге дейін, тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің тарифтерін кезеңдік деңгейде көтеру;
— жергілікті бюджет қаражаты есебінен, тұрғындардың аз қамтылған топтарына жәрдемақымен қамтамасыз ету арқылы тұрғындарды әлеуметтік қорғау шараларын қолдану;
— тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық сферасында бәсекелестік ортаны құру және демонополизациялау;
— табиғи монополист кәсіпорындар қызметтерінің тарифін мемлекеттік реттеу.
Тұрғын үй қатынастарын әрі қарай жетілдіру жолында 1997 жылы 16 сәуірде «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Заңда республикада заңды танылатын тұрғын үй қорының түрлері, тұрғын үйлерді пайдалану, тұрғын үй қорын басқару, тұрғын үйге жеке меншік құқығын алу, тұрғын үйді жалға алушының құқығы, жеке тұрғын үй қорындағы тұрғын үйлерді жалдау, тұрғын үйге жеке меншік құқығының тоқтатылуы, кондоминиумның құрылуы және тоқтатылуы, үй-жайлар иелерінің кооперативтерін құру, тұрғын үй және тұрғын үй-құрылыс кооперативтерін құру, мемлекеттік тұрғын үй қорынан үй берудің және оны пайдаланудың ерекшеліктері, үй берілуі мүмкін субъектілер сондай-ақ тұрғын үй дауларын шешудің құқықтық негіздері айқындалды.
«Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңға сәйкес жергілікті атқарушы органдар кондоминиумнан аз табысты отбасылар үшін тұрғын үйді жалдау құқығына ие. Батыс елдерінің тәжірбиесі көрсеткендей аз табысты қоғамның мүшелерін тұрғын үймен қамтамасыз етудің мұндай жолы ең тиімді екендігіне күмән келтірмейді. Билікпен келісе отырып, үйді иеленушілер толық немесе жартылай муниципалитеттің төлем ақысы арқылы аз табысты отбасылар үшін бірнеше пәтерлерді жалға береді. Үйге иелік етушілер көп жағдайда мұндай жағдайлармен келісе қоймайды, себебі аз табысты отбасылармен көршіліс болу мұндай үйден берілетін пәтерлердің жалдау ақысын төмендетеді және азаматтардың мұндай ортаға деген тартымдылығын бәсеңдетеді. Ал, мұндай келісімдерге көп жағдайда төменгі және орта баға категориясы белгіленетін жалға берілетін үйлердің иелері келісім береді. Кондоминиум объектісінен аз табысты тұлғалар үшін пәтерлерді жалға берудің кейбір кемшіліктерін қарастыруға болады. Біріншіден, пәтерді жергілікті атқарушы органның балансына өткізу керек. Екіншіден, пәтер иелерінің кооперативтеріне (ПИК) мүшелік ету және кондоминиумды басқаруға қатысу әрекеттерінде мәселелер туындайды, бұл жағдай билік тармағына және үйлердің иелеріне де тиімсіз. Үшіншіден, аз табысты азаматтармен бір үйде тұру көршілерге ыңғайсыздық туғызады, тіптен кей жағдайда (мысалы, жұмыс істемейтін, ішімдікке әуес адаммен көрші болу) нақты мәселенің қалыптасуына ықпал етеді. Мұндай келеңсіздіктер сол үйді өмір сүретін басқа тұрғындардың қалыпты өмір сүруіне кедергі келтіреді. Тұрғын үй қорын жекешелендіру және тұрғын үй заңнамасын реформалау барысында кондоминиум категориясы көп пәтерлі үйлерге меншік құқығын орнатудың формасы ретінде танылды.
Тұрғын үй қатынастарын реттеу аясындағы шетелдік тәжірбиелер кондоминиум сияқты конгломераттарды құрудың тиімсіздігін көрсетіп отыр. Мемлекеттік (коммуналдық) меншіктегі үйлердегі пәтерлерді жекешелендіру және тұрғын үй саласында жүргізілген саясаттың нәтижелері қазіргі заманғы дамыған мемлекеттерге қарағанда ерекше, отандық қалалық тұрғын үй қорының тиімсіз құрылымының қалыптасқандығын көрсетіп отыр. Тәжірбие жүзіндегі кондоминиум объектілері Қазақстан Республикасы үшін де тиімсіз екендігін дәлелдеді. Сондықтан да, кең етек жайып келе жатқан кондоминиум объектілерін қалыптастыру процесі әріқарай жалғасын тапқан жоқ.
Қазіргі уақыттағы кондоминиумдар (бір көп пәтерлі үй) әртүрлі меншік иелері мен жалдаушыларды біріктіріп отыр, оның ішінде пәтердің меншік иелері; жеке меншік пәтерлерді (жекешелендірілген) жалдаушылар; мемлекеттік пәтерлерді жалдаушылар және тұруға арналмаған ғимараттардың меншік иелері де бар. Пәтер меншік иелерінің арасында үлкен әлеуметтік теңсіздіктер қалыптасқан. Себебі, ауқатты қоғам мүшелері мен бірге аз табысты қоғам мүшелері де жекешелендіру процесі барысында пәтерлерге ие болу арқылы, әртүрлі әлеуметтік топтарды қалыптастырған. Көп пәтерлі тұрғын үйлердегі мұндай әлеуметтік өзгешеліктер пәтер меншік иелерімен бірге үйді басқаруы және қолдануы үшін бірігулеріне кедергі келтіруде.
Кондоминиум объектісін басқарудың кең таралған түрі үй-жай (пәтер) иелерінің кооперативтері болып табылады. Коммерциялық емес ұйымдар туралы Заңға сәйкес пәтер иелерінің кооперативтері коммерциялық емес ұйым болып табылады (Коммерциялық емес ұйымдар туралы Заң, 17 бап, 2 тармақша).
Пәтер меншік иелерінің кооперативтері (ПИК) құрылғанына қарамастан, ол жалпы үлестік меншік үйлерді басқарудың шынайы органына айналған жоқ . Тәжірибедегі ПИК бірнеше тұрғын үйлерді, толық мөлтек аудандарды немесе кварталдардағы үйлерді өзіне біріктіреді. ПИК қызметіне толық бақылау жасау қиын. Пәтердің меншік иелері өз үйлерін жұмыс қалпында ұстап тұру және күрделі жөндеу жұмыстары үшін қаражат төлесе, бұл ақша қаражаты ешқандай төлем жүргізбейтін бірақ ортақ ПИК құрамына кіретін үйлерді жөндеу жұмыстарына да қолданылуы мүмкін. Нәтижесінде пәтер меншік иелері өздері құрамына кіретін ПИК қызметіне бақылау жасай алмайды. ПИК басқарушылары тарапынан, тұрғындардың кейбір бөлігі өздеріне тиесілі ақша қаржаттарын төлмейтіндіктен үйді қалыпты эксплуатациялық деңгейде ұстау қиын яғни екі тарап арасында жасалған мәміле шарттарын орындау мүмкін емес деген түсініктемелер келтіреді. Тұрақты жөндеу жұмыстары жүргізілмеген үйлердің тозу қарқыны өте жылдам екені даусыз.
Көппәтерлі үйлерді басқарудың кооператив сияқты формасының мүшелері тарапынан толық міндеттемелердің орындалмауы, тұрғын үй-жайдағы ортақ мүліктерді қалыпты деңгейде ұстап тұруға кедергі келтіреді. Сонымен бірге, тұрғын үй қорын жөндеу, ұстап тұру жағдайларына бақылаудың болмауы, бұл саладағы мәселелерді тереңдетіп отыр. Жергілікті атқарушы органдар кондоминиум объектілерін басқару тетіктеріне әсер ете алмайды. Пәтердің меншік иелері кондоминиум объектісін жөндеу және қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін ПИК тарапынан жұмсалатын нақты шығындарды тексеру мүмкіндігіне ие бола алмайды. Жаппай жекешелендіру барысында пәтерлерге ие болған тұлғалар өздерін пәтерлерінің ғана меншік иесі ретінде таныды және тұрғын үй-жайдағы басқа да ортақ мүліктердің меншік иесі болып табылатындықтарын түсінген жоқ. Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіреберіс, баспалдақтар, лифтілер, төбелер, шатырлар, жертөлелер, пәтерден тыс не үйге ортақ инженерлік жүйелер мен жабдықтар, жер учаскесі, оның ішінде көріктендіру элементтері және ортақтасып пайдаланылатын басқа да мүліктер) үй-жай меншік иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі. Үйде орналасқан пәтерлердің барлық меншік иелері ортақ мүлікті қалыпты жағдайда ұстап тұруға байланысты міндеттерге ие болады және оған қатысудан бас тартуға құқығы жоқ. Егер көп қабатты үйде орналасқан пәтер екінші тұлғаға сатылатын болса, пәтердің ескі меншік иесі кооператив мүшелігінен алынып, жаңа меншік иесі оған мүше болып табылады. Үй-жайлар (пәтерлер) иелері кооперативінің жоғарғы органы кооператив мүшелерінің жалпы жиналысы. Жалпы жиналысқа сол үйдегі пәтерлерге меншік құқығы бар тұлғалар, иемденетін ғимараттың көлемі және мөлшеріне қарамастан қатысу құқығына ие. Жалпы жиналыстың құзырына жататын сұрақтар заңмен белгіленген. Қазір тұрғын үй-жайларды басқарудың мұндай ұжымдық моделі өзінің тиімсіздігін көрсетіп отыр.
Қазіргі таңда республикада тұрғын үй қоры 3244 ПИК, 3944 жеке басқарушылар және 522 басқарудың өзге түрлері бойынша басқарылады. Тәжірбие жүзінде ПИК ұйымдастыру, тұрғын үй қорын пайдаланудағы өндірістік емес шығындарды барынша азайтуға, жөндеу-қалыпқа келтіру жұмыстары мен инженерлік-коммуналдық қызметтер нарығын дамыту, үй маңы территориялар мен тұрғын үйлерді қалыпты жағдайда ұстап тұру және тұрғын үйді сақтауға байланысты тұрғындардың жауапкершіліктерін жоғарлатуға негізделген болатын.
Пәтер меншік иелерінің құрылуы есебінен, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерінің толық қанды нарығының қалыптасуы, жұмыс орындарына деген қажеттілікті біршама өсірді. Біздің ойымыз бойынша, қызмет орындарына деген қажеттіліктердің пайда болуы, коммуналдық қызметтермен қоғамды қамтамасыз етудің жоғарлығына байланысты.
Тұрғын үй-коммуналдық салада, әртүрлі тұлғалардың меншігіне өткізілген пәтерлерден тұратын көп қабатты үйлердің болуына байланысты кондоминиумнан бас тарта алмаймыз. Бірақ, осы тәрізді үйлерді басқарудың жүйесін жетілдіру керек. Ол үшін тұрғын үй-жайды басқару әрекеттерін лицензиялау, заңды тұлғаның төменгі жарғылық капиталын анықтау, тұрғындардың жарнасы аударылатын арнайы міндетті жинақ шоттарын ашу тәрізді іс-әрекеттерді реттейтін құқықтық акті қажет.
Қазіргі уақытта жеке тұлғалардың тұрғын үйді ұстау, жөндеу тәрізді қызметтерге төлейтін төлемдері пәтер меншік иелері кооперативтері тарапынан ашылған есеп-шоттарға аударылып келеді. Бұл қаржылық есептердің ашықтығын қамтамасыз етудің бірден бір тетігі.
2000 жылы Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы заң қабылданып, алғаш рет мемлекетте тұрғын үй заемы және субъектілердің банктерде жинақтаған ақша сомалары арқылы баспанаға қол жеткізудің тетіктері дайындалды.
Бұл саланы әрі қарай реформалауды жалғастыру үшін, 2000 жылы «Тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру және ипотекалық несие беру» тұжырымдамасына сәйкес тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзiмдi қаржыландырудың және ипотекалық несие беру жүйесiн дамытудың бағдарламасын бекiту туралы, тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландырудың және ипотекалық несие беру жүйесін дамытудың негіздері анықталды. Құрылыстық жинақ жүйесiн дамытумен қатар, тұрғын үй мәселелерiн шешудiң маңызды бағыттарының бiрi ипотекалық несие беру жүйесiн дамыту болып табылады. Жылжымайтын мүлiктi кепiлге салған халыққа несие беруге банктердiң қатысуын жандандыру есебiнен ипотекалық несие беру жүйесiн дамыту жүзеге асырылады. Банктер ипотека пулаларымен қамтамасыз етiлген ипотекалық облигацияларды шығару жолымен қайта қаржыландырылуы мүмкiн. Ипотекалық несие беру жүйесiн қалыптастыруда Қазақстан Республикасының Yкiметі мен Ұлттық Банктiң негiзгi рөлi қатысушылардың қаржылық тәуекелiн азайту мен азаматтар үшiн тұрғын үйге қол жеткiзудi арттыру мақсатында заңнамалық базаны жасау және процестi нормативтiк реттеу нысанында көзделуде.
Үшінші кезеңде, Мемлекеттік тұрғын үй қорын жекешелендірудің тетіктері қолға алынып, тұрғын үй қорының жартысынан көбі жеке меншікке өткізілді. Саланы реттеуді әрі қарай жетілдіру мақсатында «Жеке тұрғын үй құрылысының кейбiр мәселелерi туралы» Өкім қабылданып, онда 2005 жылдың басынан бастап жеке тұрғын үй салуға, оның iшiнде Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы бойынша тұрғын үй сатып алуға басым құқығы бар халықтың тобы анықталды. Оларға:
1) балалары бар жас отбасылар;
2) мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен ұсталатын мемлекеттiк органдар мен мекемелер қызметкерлер;
3) әлеуметтiк саланың мемлекеттiк кәсiпорындарының қызметкерлер.
Жеке тұрғын үй құрылысы аумағының инженерлiк желiлермен қамтамасыз етiлуді мемлекеттің қарауына қалдыру мәселелері айқындалды.
Төртінші кезеңде ,«Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» (2006ж) Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Онда тұрғын үй құрылысын қаржыландыру және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жүйелерін реформалау, түрғын үй құрылысының құнын төмендету, тұрғын үй салынатын аудандарда әлеуметтік, экономикалық және көліктік инфрақұрылымдарды дамыту сияқты іс- әрекеттер жүргізуге қадам жасалған. Аталмыш құжат дайын тұрғын үй секторын бұдан әрі реформалау және оны қаржыландыру жүйелерін талдау үшін өте маңызды болды.
2006 жылы Үкіметтің № 553 Қаулысымен «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй-коммуналдық саланы дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы» бекітілді. Бағдарламаның негізгі міндеттері: қолданыстағы тұрғын үй қорының жай-күйін қолдауды, жаңарту мен күрделі жөндеудi қаржыландыру жүйесін қалыптастыруға,тұрғын үй қорын тиімді басқару үшін жағдай жасауға, пайдаланылатын тұрғын үй қорының жай-күйіне тиісінше бақылауды қамтамасыз етуге және халықтың арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізуге байланысты тұрғын үй-коммуналдық салада жүйелік қайта құрулар жүргізу; тұру жағдайларын және көрсетілетін коммуналдық қызметтер сапасын қамтамасыз ету үшін коммуналдық қызметтер саласындағы қатынастарды жетілдіру болып табылды.
Тұрғын үй секторын мемлекеттік реттеуді төртінші кезеңінің басты ерекшелігі ретінде құрылыс нысандарын салудың мемлекеттік бағдарламаларының қабылданғанып жүзеге асырылғандығын атауға болады. Тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсаты халықтың қалың жігінің тұрғын үйге қолжетімділігін қамтамасыз ететін тұрғын үй құрылысын дамыту мәселелерін кешенді түрде шешу болды. [4]
Қазақстан Республикасының тұрғын үй нарығының негізгі даму кезеңдері мен қазіргі тенденциялары бойынша бөлінулерін қарастыратын болсақ:
Тұрғын үй құрылыс саласы қоғамдық өн-дірістің бөлігі ретінде, мемлекеттің әлеуметтік саулығының индикаторы болып табылады. Ф. Энгельс айтқандай, тұрғын үй қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі «басқа қажеттілік-тер қалай қанағаттандырылатынына өлшем болуы мүмкін»
Тұрғын үй құрылысы әрқашан да экономикалық дамудың мықты факторы болып табылды. Біріншіден, халық тамаққа, киімге және басқа да игіліктерге өз қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, тұрғын үй құрылысының қорын қамтамасыз ететін үй құрылысына қаражатты жинау қажеттілігімен есептесуге мәжбүр. Екіншіден, өндірістік күш-терді тиімді орналастыру, құрылымдық қайта құрулар мемлекеттен бюджет бөлігін тұрғын үй құрылысына бағыттауды талап етеді. Үшіншіден, тұрғын үй құрылысының дамуының өзі жобалау, құрылыс материалдарының өнер кәсібі, инфрақұрылым ұйымдарының құрылысы, сауда кәсіпорындары, жол құрылысы, қала транспорты сияқты басқа да қызмет салаларының дамуын қажет етеді. Тұрғын үй құрылысы және онымен байланысты салалар уақытты көп қажет ететін қызмет болғандықтан, бұл салалардағы жұмысшылардың қызметі тұрақты процесс болып табылады.Экономикалық теория көз қарасынан, тұрғын үй құрылысы қаржылық, еңбек және басқа ресурстардың, қоғам дамуының негізгі әлеу-меттік факторы ретіндегі адамдарды өмірмен қамтамасыз етуші объектіні салу үшін материа-лизациялану саласы ретінде көрінеді. Қазақ-станның құрылыс индустриясы 20-жылдардың соңында туындады. Қысқа мерзім аралығында республикада мықты құрылыс индустриясы құрылды, бұны келесі мәліметтер дәлелдейді: 1965 жылы Қазақстандағы құрылыс мердігерлік жұмыстар Кеңес Үкіметінің алғашқы жылда-рындағы орта жылдық жұмыс мөлшерінен 150-ге және 50-жылдармен салыстырғанда 6-7-ге көп болды. Тәуелсіздік жылдарында республиканың құрылыс саласы өте күрделі өзгерістерден өтті. Құрылыс саласындағы өзгерістердің сипаттары бойынша соңғыжиырма екі жылды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады.Тұрғын үй нарығы – бұл қысқа мерзімде қалыптаспайтын күрделі механизм. Сонымен қатар Қазақстанда жылжымайтын мүлік нары ғы көпшілік жекешелендіру және тұрғын үй мүлігін нарық айналымына тарту кезеңінен қалып-таса бастады.
1990 жылы «КСРО-дағы жеке мен шік туралы заң» қабылданғанда, жеке меншік түсінігі мойындалды. Кейіннен жеке меншік жер учаскелері, ғимараттар мен құрылыс тар үшін заңды түрде дайындалды (ҚР Жер кодексі, ҚР Азаматтық кодексі, ҚР Қала құрылыс кодексі).
Бірінші кезең (1991-1995) шаруашылық байланыстардың бұзылуымен, ұлғайған инфля-циямен, потенциалды инвесторлардың қаржы-лық мүмкіндіктерінің төмендеуімен сипат та-лады. Құрылысқа инвестицияның қысқаруы мер дігерлік жұмыстардың екі есе кемуіне әкелді .1992 жылы инвестиция көлемі 1991 жылмен салыстырғанда екі есе азайды да, келесі жылдары да төмендей берді. Басталған жекешелендіру процесі құрылыс саласының алыптарын уақталып бөлінуіне, жеке шағын құрылыс фирмалардың көбеюіне, құрылыс кооперативтерінің пайда болуына әкелді. Осы кезең аралығында құрылыстағы мемлекеттің үлес салмағы қысқарды: мердігерлік ұйымдар саны бойынша 1991 жылы 94%-дан (3008 дана) 11 %-ға (420) 1995 жылы.
Екінші кезең (1996-1999) құрылыс саласы көрсеткіштерінің тұрақтылығымен сипатталады:
– мердігерлік жұмыстар көлемі орташа 900 млн теңге деңгейінде болды;
– осы кезең аралығында республика терри-ториясында қызмет еткен құрылыс ұйымдар саны шамамен 3000 болды, яғни 1991 жылдың деңгейінде;
– жекешелендіру процестері аяқталды. Оның нәтижесі мемлекеттік құрылыс ұйымда рының қысқаруы болды, 1996 жылы 391-ден 1999 жылы 88-ге дейін, ал 1991 жылы олардың саны 3008 болған.Басым үлесті отандық жеке кәсіпорындар (1996 жылы жалпы мөлшердің 69 % және 1999 жылы 95%), сонымен қоса шетелдік құрылыс фирмалар (сәйкесінше 0,2% және 1,6%) құрады. Бірақ тұрғын үй құрылысында бұл кезеңде тоқырау байқалды 1999 жылы салынған тұрғын үй мөлшері 1995 жыл деңгейінен 66,4% құрады.[5]
Тұрғын үй мәселесі кеңес дәуірі кезеңінен ақ шешуі қиын мәселе болатын. Ел экономикасы өтпелі кезеңнен өтіп дамудың даңғыл жолына түскен шақтан бастап халықтың саны да өсіп, тұрғын үйге деген сұраныс еселеп артты.
Осыған байланысты елімізде тұрғын үй құрылысын дамытуды 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданып жүзеге асырылды. Бұл бағдарлама бойынша 3 жыл ішінде жалпы алаңы 12 миллион шаршы метр тұрғын үйді пайдалануға беру көзделген еді. 2005-2006 жылдардың өзінде бұл межеге қол жететіндігі белгілі болды. Яғни, осы 2 жылда 11,2 млн шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді.
Тұрғын үйлерді пайдалануға берудің жоғарғы қарқынмен жүргізілуіне байланысты мемлекетті бағдарламаға тұрғын үйді пайдалауға беру көлемін 15.8 млн шаршы метрге дейін ұлғайту жөнінде түзетулер енгізілді. Нәтижесінде 2 жыл 10 айда 17,4 млн шаршы метр(154,5 мың пәтер), соның ішінде коммуналдық тұрғын үй 473,7 шаршы метр(5772 пәтер) және несие бойынша 1961,8 мың шаршы метр(21897 пәтер) пайдалануға берілді.[6]
Халықтың көптеген бөлігінің тұрғын үйге қол жетімді болуын қамтамасыз ететін тұрғын үй құрылысының жаңа саясатын іске асыру үш жылдық тұрғын үй құрылысы бағдарламасын екі жылда орындауға ықпал етті. 2005-2006 жылдары барлық қаржыландыру көздерінен 16775,3 млн. теңге, үш жылдағы 464.3 мың шаршы метр болғанда 555 мың шаршы метр тұрғын үй енгізілді, немесе 119.5%, оның ішінде :
— 2005 жылы – 240, 8 мың шаршы метр (2004 жылға 156,2% );
— 2006 жылы – 314, 2 мың шаршы метр (2005 жылға 130,5%).
Республикалық қаражат есебінен екі жылда мемлекеттік коммуналдық 33,2 мың шаршы метр енгізілген, халықтың әлеуметтік-қорғалатын бөлігінен 415 отбасы жаңа тұрғын үй алды, кредит қаражаты есебінен 38,6 мың шаршы метр ипотекалық тұрғын үй енгізілді, бұл 433 пәтерді құрады.
Облыс бойынша 2006 жылы қаржыландыру табыс көздері есебінен 9250,6 млн. теңге инвестиция салынған, 2005 жылғы деңгейге өсу 123% (7524,7 млн. теңге) құрады. Облыстағы енгізілген тұрғын үйдің жартысынан көбін жеке құрылысшылар салған. Енгізілген тұрғын үй құрылымында үлкен үлес салмағы Қарағанды қаласына 44%, Теміртау қаласына – 24% келеді.
2006 жылы республикалық және облыстық бюджеттерден көп қабатты және жеке құрылысты әрі қарай дамыту үшін инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылым салуға 1469,4 млн. теңге бөлінді. Бөлінген ақша толық көлемде игерілді, 11,3 км су жабдықтау жүйесі салынды , 17,6 км – электрмен жабдықтау, 4,4 – кәріз, 4,3 жылу жүйесі және 3,1 км подъезді автожолдар. 2007 жылға арналған инженерлік коммуникациясының құрылысына республикалық бюджеттен 1345 млн. теңге бөлінді. Ағымдағы жылы барлық қаржыландыру табыс көздері есебінен 316 мың шаршы метр тұрғын енгізу жоспарлануда.[7]
Тұрғын үй құрылысының бағасының өсуімен қатар тұрғын үй нарығының қарқынды дамуы мен тұрғындарды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесіне тоқталып кетер болсақ:
Тұрғын үй құрылысының жоғарғы құны аталмыш саланың жан-жақты дамуына кедергі келтіруші басты себеп тердің бірі болып отыр. Статистикалық деректер бойынша ,2005 жылы 1 шаршы метр тұрғын үй құрылысының іс-жүзіндегі құны республика бойынша 38,9мың теңгені құрады.Республика көлемінде,жеке-дара тұрғын үйлерді қоспағанда,1 шаршы метрдің жалпы ауданының құны 62,3 мың теңге шамасында болды.
Тұрғын үй құрылысы құнының өсуіне ықпал етуші басты факторлар ретінде:
- құрылыс материалдары,электроэнергия және жанар-жағар май бағасының өсуін
- машина және механизмдерді пайдалану қызметіне,сатып алған технологиялық құралдарды тасымалдауға қатысты бағалар мен тарифтердің көтерілуін
- айлық есептік көрсеткіштің жыл сайын өсу салдарынан құрылыс-монтаж жұмыстарыныңда құнының өсуін атап өтуге болады.
Сонымен қатар тұрғын үй нарығының қарқынды дамуы мен тұрғындарды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесіне қатысты төмендегідей шараларды жүзеге асыру ұсынылады:
- тұрғын үй алушының мүддесін қорғау,оның тәуекелдерін мемлекеттік кепілдеме негізінде сақтандыру
- муниципалды тұрғын үй қорын құру және муниципалды тұрғын үй алуға құқығы бар азаматтарды заң жүзінде анықтау
- Жоғарғы аталған мәселелерді шешуде тұрғын үй рыногына қатысшы жақтардың барлығын біріктіре отырыпшешім қабылдау[8]
2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй бағдарламасы шеңберінде салынып жатқан құрылыстарды үлестірудің жаңа ережесі мәлім болды. Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасынан үміткер тұлғалар үшін белгілі болған жаңа ережеледі ҚР Үкіметі үстіміздегі жылдың 19-шілдесі күні бекітті. Жаңа ереже бұрынғы мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы негізінде пәтер алу шарттарынан көптеген қырларымен ерекшеленеді.Тағы бір айта кетерлігі,жаңа ереже 2005-2007 жылдардағы Тұрғын үй бағдарламасына қатысып,әлі күнге баспанаға жете алмай жүргендерүшін үміт отын оятты. Бұл ереженің ерекшелігі сол,пәтерге кезекке тұру үшін сіздің жинаған балыңыздың,яғни көрсеткіштер жиынтығының маңызы зор.Жаңа ереженің негізгі ерекшелігі туралы қалалық Тұрғын үй басқрмасының Иппотекалық несие бойынша тұрғын үй беру бөлімінің бастығы Рәбиға Сұңқарбаевнаға хабарласқан едік.[9]
Тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартудың басты бағыты болып саналады. Сондықтан да кез келген елде берілген саланы мемлекеттік реттеу күн талабына сай келетін мәселе. Қазақстан Республикасында да тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеу мақсатында егемендік алған жылдан бастап тұрғын үй Кодексі, Заңдар, мемлекеттік бағдарламалар қабылданды. Республика көлемінде тұрғын үй саласын басқару және қаржыландыруға байланысты түбегейлі реформалар жасалып қазіргі таңда өз жалғасын табуда.
Қазақстан Республикасының саяси ұстанымдарының ішіндегі басты әлеуметтік міндеттерінің бірі — барлық санаттағы азаматтарға тұрғын үйді қолжетімді ету. Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй-коммуналдық сфераны реформалау қолданыстағы тұрғын үй қорының тиісінше пайдаланылуы мен ұсталуын, онда қауіпсіз және қолайлы тұру жағдайын қамтамасыз ету мақсаттарына бағдарланған. Қазақстан Республикасы тұрғын үй нарығын қалыптастыруға байланысты заңнамалық жүйелер мен құқықтық актілердің қолданыста болуына қарамастан, бұл саланы реформалау процесі әлі де жалғасуда. Бұл жағдай, тұрғын үй секторының өзіндік ерекшелігі және саланың саяси, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және техникалық мәселелермен тікелей байланыстылығында болып отыр.
Тұрғын үй жүйесі мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік-саяси және құқықтық салаларында жүргізіліп жатқан реформаларымен тікелей байланысты анықталатын күрделі экономикалық-құқықтық ұғым. Тұрғын үй саласы мемлекеттің экономикалық-әлеуметтік саясатының құрамдас бөлігі бола отырып, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласын мемлекеттік реттеу мен басқарудың негізгі құрылымын келесідей жүйелеуге болады
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласындағы жағдай, реформа жасалғанға дейін баға (тариф) белгілеу тетіктері, тұтынушылар мен өндірушілердің қатынастары, институционалдық құрылымы мен техникалық сипаттамалары тұрғысынан қарағанда, Бұрыңғы Кеңестер мемлекеттерінде жүргізілген саясаттардан ешқандай өзгешелікте болған жоқ. Тиімсіз әкімшіл-әміршіл экономикалық жүйе, мемлекеттік меншіктің үстемдік етуі, орталықтандырылған басқару жүйесі, монополиялық үстемдік, жоғары деңгейде дотациялау жағдайлары, бұл салаға тән ерекшеліктер болып табылды. Бұл ерекшеліктердің жиынтығы, тұрғын үй- шаруашылық секторында «шығындық механизмді» қалыптастырған.
Нарық қатынасында пайда болған ең жаңа индустрия тұрғын үй құрылысын қарқынды дамытудың мемлекеттік бағдарламалары жасалып, жүзеге асырылып жатыр. Қазақстан Республикасы жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтудің негізгі кезеңдерінде шаруашылықтың барлық құрылымында түбегейлі өзгерістер жасауды жүзеге асырды. [10]
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында жалпы ауданы 26,1 млн шаршы метр (236 мың пәтер), соның ішінде 2008 жылы 8,2 млн шаршы метр , 2009 жылы 8,6 млн шаршы метр, 2010 жылы 9,3 млн шаршы метр тұрғын үйді салу жоспарлануда.
2008 жылғы қаңтар-наурыз айларында құрылыс жұмыстарының (қызмет) көлемі 174,5 млрд. Теңгені құрады. Бұл 2007 жылдың деңгейінен 8,5 % көп. Жалпы ауданы 1058,1 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді.
Республиканың 7 өңірінде қаржыландырудың барлық көздері бойынша 2008 жылдың 1-тоқсанында пайдалануға берілген тұрғын үй көлемі сәйкес кезеңіндегі деңгейге жеткен жоқ. Бұл көрсеткіш Шығыс Қазақсатан (2,4 есе) , Ақмола (1,9 есе) , Атырау (1,5 есе) облыстарында және Астана қаласында (2,3 есе) өсті. Республикада пайдалануға берілген тұрғын уй көлемінің барынша үлкен үлес салмағын Астана (34%) және Алматы ( 19%) қалалары алады.
Республика бойынша 8224 пәтер пайдалануға берілді, олардың ішінде 3200 жеке тұрғын үй.
Қазақстан Республикасының экономикасын жаңғырту жөніндегі мемлекеттік коммиссия Астана қаласы бойынша үлескерлердің қатысуымен коммерциалық тұрғын үйлердің аяқталмаған 112 обьектісінің тізбесін бекітті. Оның ішінде 52 обьектіге 2-деңгейлі банкттердің қаржыландыруы үшін қолдау көрсетілді.
Құрылыс нарығын тұрақтандыру үшін «Қазына орнықты даму қоры» АҚ капиталдандыруға мемлекеттік бюджетте бөлінген қаражаттан банктер 36 обьект бойынша 8 компанияны 28,5 млрд. теңге суммасына қаржыландырды.[11]
Коммуналдық тұрғын үй қорынан беріетін қала бойынша тіркелген тұрғын үйге мұқтаждар саны және тұрғын үйге ие болған мұқтаждар санын салыстырмалы түрде төмендегі диаграммадан көруге болады.
Сурет 1. Коммуналдық тұрғын үй қорынан беріетін қала бойынша тіркелген тұрғын үйге
мұқтаждар саны және тұрғын үйге ие болған азаматтар статистикасы, 2011-2014жыл.
Ескерту: мәліметтер http://kazakhstan.polpred.com сайтынан алынған.
Үлескерлер қатысатын тұрғын үй салушыларды қолдау мақсатында Астана қаласына Қазақстан Республикасы үкіметінің резервінен Астана қаласының әкімдігіне 6000, соның ішінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет істері агенттігінің квотасы арқылы 2000 пәтер сатып алушы 41млрд теңге бөлу көзделген. Одан басқа Ұлттық компанияларға 2000 пәтер сатып алуға тапсырылды.
Облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне тұрғын үй салуға және сатып алуға 2008 жылғы кредит беру ережесі бекітілді.[12]
Әлемдік тәжірбиені ескере отырып, мемлекеттік қаражат және жеке инвестициялар есебінен жалға берілетін үйлер салу арқылы тұрғын үйдің жалға берілетін секторын дамыту керектігі жөнінде Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының 2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында қарастырылған. Тұрғын үй құрылысын дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламаның негізгі бағыттары мен оны іске асырудың тетіктері ретінде төмендегілерге басым бағыттары беріліп отыр:
- ұсыныс тарапынан да, сұраныс тарапынан да толыққанды теңестірілген тұрғын үй нарығын құру;
- жалға берілетін тұрғын үй секторын дамыту;
- кең ауқымды тұрғын үй салу үшін ынталандыру шараларын жасау;
- жеке тұрғын үй құрылысын дамытуды ынталандыру;
- тұрғын үй құрылысы салынатын аудандардың инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымын дамыту;
- серіктес қалаларда инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымдар салу;
- ипотекалық кредит беру, тұрғын үй құрылысы жинақтарының және ипотекалық кредиттерге кепілдік беру (сақтандыру) жүйелерін жетілдіру.[13]
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамытудың 2008-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаты тұрғын үй құрылысының мәселелерін кешенді шешу болып табылады. Бағдарламаның міндеттерінің бірі — халықтың түрлі топтарына ипотекалық несиелендіру мен тұрғын үй салымдарының қол жетімділіктерін арттыру міндеті. Тұрғын үйді ипотекалық несиелендіру жүйесін қалыптастыру мен дамытудағы мемлекеттің негізгі міндеті – қатысушыларлдың қаржылық тәуелкелдерін төмендету мен азаматтар үшін тұрғын үйге қол жетімділігін арттыру мақсатында заңнамалық негізді құру мен үдерісті нормативтік реттеу болып табылады.
Ипотекалық несиелендірудің даму барысына қарай мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру табыс деңгейлері өздігінше тұрғын үй жағдайларын жақсартуға мүмкіндік бермейтін азаматтарға, оларға тұрғын үй алуға қайтарымсыз адрестік мақсатты субсидиялар беру арқылы тікелей қолдау көрстеуге бағытталады.
Ол арқылы тұрғын үй мәселесін кешенді шешуге мүмкіндік беретін бірін-бірі толықтыратын рыноктық механизмдерді қамтамасыз етуге болады. Олар келесі өзара байланысты блоктар:
— халықты ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендіру;
— тұрғын үй құрылысын несиелендіру;
— халықты тұрғын үймен қамсыздандыруда мемлекеттік бюджеттік қолдау (мақсатты адрестік субсидиялар жүйесі).
Ипотекалық несиелендіруді мемлекеттік ынталандырукелесі бағыттар бойынша дамуы тиіс:
— ипотекалық несиелендіруді жүзеге асыру үшін құқытық негіз бен нормативтік базаны жетілдіру;
— ұзақмерзімді несиелендірумен байланысты тәуекелділіктерді төмендету бойынша шараларды жүзеге асыру;
— несие ресурстары мен олардың тиімді бөлінісін қамсыздандыру үшін, несие ұйымдарының өтімділік деңгейін қолдау мақсатында ипотекалық несиелендірудің екінші рыногын қосатын жалпыұлттық жүйені құру;
— банктерді ипотекалық несиелендіруге қатысуын ынталандыруға қатысты қосымша шараларды қабылдау, мысалы, азаматтарға тұрғын үйдің құрылысына немесе оны сатып алуға берілетін қайтарымсыз субсидияларды басқаруға банктерді тарту;
— орташа және төмен табысты әлеуметтік топтарға тұрғын үй алуға көмек көрсету;
— ұзақмерзімді ресурстары бар кәсіпорындар мен ұйымдарды (мысалы, зейнетақы қорларын) өз қаржыларын бағалы несиелеремен қамсыздандырылған бағалы қағаздарға салуға ынталандыру.[14]
Қазіргі уақытта мемлекетте «2011-2014 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы бағдарламасы қабылданып, бағдарлама негізінде тұрғын үй құрылысын жергілікті атқарушы органның қатысуымен жүргізуді және жылдық ставкасы 12 пайыздан аспайтын ипотекалық пәтерлерді қолданысқа беруді жүзеге асыру қолға алынып отыр.
Мемлекетте қабылданған 2011-2014 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы бағдарламасы үшін республикалық бюджеттен 150 миллиард теңге бөлінеді деп жоспарлануда. Аталған бағдарламаның екі бағытын жүзеге асырушы оператор «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» жергілікті атқарушы органдармен бірлесе отырып, бірінші бағытқа-80,84 млрд. теңге, екіншісіне – 70 млрд. теңге бөлмекші.
Сонымен қатар, екінші бағыт бойынша қаржыландыру көлемі екі еселеніп, бұл 140 млрд-қа жетеді деп күтілуде. Оны жүзеге асыруға көмекке екінші деңгейлі банктер келіп, қаржыландыруға қосылады. Бұл бағдарламаны жүзеге асырудың нақты тетіктері айқындалып отыр. Өйткені тұрғын үй бағдарламасы екі маңызды мақсатты көздейді.
Оның біріншісі- Мемлекет басшысының тапсырмасына орай жыл сайын 6 млн. шаршы метр баспананы пайдалануға беруді орындауға жұмылдырылатын болса, екіншісі- қазақстандықтарды нарықтық бағадан төмен баспанамен қамтамасыз етудің мүмкін шараларын қарастыру болып табылады. [15]
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық сферасындағы күрделенген мәселелерді шешу мақсатында республикада «Тұрғын үй –коммуналдық шаруашылықты жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасында» тұтынушыларды тиісті сападағы коммуналдық қызметтермен қамтамасыз ету, тіршілік ету жүйесінің сенімді жұмыс істеуі және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру мәселелері қарастырылған.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй саласын мемлекеттік реттеудің жолдары мен саланы құқықтық- нормативтік реттеу бағыттарына байланысты қабылданған заң актілерін төмендегідей топтастырылды (1 кесте).
1 кесте Тұрғын үй-коммуналдық саланы құқықтық реттеу тетіктері
Тұрғын үйге деген сұраныс көбіне демографиялық көрсеткіштермен, соның ішінде жаңа отбасын құру, миграция деңгейі, күрделі үй шаруашылықтарының санымен анықталады. Қазақстанда 1999 жылға дейін жалпы туу коэффициенті төмендеп өлім-жітім коэффициенті артқан болатын, соңғы жылдарда ғана бұл көрсеткіш керісінше нәтижеге ие бола бастады.
Еліміздің тұрғын үй қорын көркейту, яғни су құбыры мен, кәріспен , орталық жылумен, ванна және су себізгімен, ыстық сумен жабдықтау, газбен жабдықтау көрсеткіштері төмен деңгейде.
Республикалық деңгейде инженерлік желілермен қамтамасыз ету етілу деңгейі сәйкесінше: су құбырымен-54, орталық жылумен-39, ыстық сумен жабдықтау-38 пайыз шамасында.[16]
«Жол картасы» аясында тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы бағыты бойынша іске асатын мәселелер
Мемлекет басшысы биылғы жолдауында үкіметке 2010 жылы «Жол картасы 2009 » жоспары бойынша басталған тұрғын үй коммуналдық сектор нысандарын қайта жаңғыртуды, ал 2011 жылы тұрғын үй коммуналдық шаруашылықты кең ауқымды жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі жоспарын жасауды жүктеген. Президенттің пәрмені бойынша, «Жол картасы» аясында тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы бағыты бойынша 653 жоба жүзеге асатын болды.Осыған орай тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы нысандарын қайта жаңартуға және жөндеуге 50,4млрд теіңге бөлінді. Жалпы 2011-2015 жылдарға арналған бірінші кезеңін жүзеге асыру үшін мемлекет қазынасынан шамамен 580 млрд теңге жұмсалынды.Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығының 2020 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасы осы саладағы ең ауқымды реформа болып табылады. Оның қандай жетістіктерге жеткізетінін, қоғамға қандай пайда әкелетінін уақыт көрсетеді.[17]
Әлемдік тәжірибеде құрылыстағы инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістері бар. Олар алға қойылған мақсаттардың шындыққа негізделуі мен жобаны іске асыруда жүргізілетін жұмыстардың жайын бақылау үшін жасалған және ол тәжірибелер Қазақстанда қолданылуда.
Тұрғын үй саласындағы нысандар құрылысы жобалық шешімдер негізінде жүзеге асады. Жобалық шешім – кең мағынада, ой немесе келешектегі іс-әрекеттердің жоспары. Тар мағынасында – құрал-жабдықтарды, өнімдерді немесе қызметтерді жасақтаудағы құжаттар жиыны, сондай-ақ, бірқатар құжаттардың алдын-ала үлгілері.
«Құрылыс» саласы туралы айтқанда, рыноктық экономистер капитал иеленушілер мен инвестициялық үдерістердің басқа да қатысушылары, яғни инвестициялық кешен арасын біріктіретін қарым-қатынасты меңзейді.
Құрылысқа адам мұқтаждығын қанағаттандыру үдерісінде ерекше қамтамасыз ету рөлі тиесілі. Ел немесе өңір сияқты ауқымды шаруашылық жүйелерінде бұл мақсаттар кезеңдер бойынша қалыптасады. Мақсаттар тұтыну деңгейінің өсуімен байланысты, себебі:
-құрылыс — адамның тұрғын үйге деген қажеттілігін тікелей қанағаттандыруы қажет, бұл – құрылыс өнімінің ең жоғары, бірінші деңгейі;
-құрылыс аталған қызметін қажеттіліктің басқа да түрлерін қанағаттандыра отырып орындайды, мысалы, азық-түлік, тұтыну және қызметтік және т.б. өнімдерді өндіруші, сақтаушы және өткізуші ғимараттармен қамтамасыз ету;
— тұтыну және қызметтік заттарды дайындау үдерісіне қатысушы өндіріс құралдарын жасақтауға қатысу да құрылыс өнімдерінің бірі болып табылады;
— басқа құрылыс өнімдерін өндіруде қолданылып құрылыс өнімдері. Оларға құрылыс материалдары мекемелері және т. б. жатады.
Профессор В.Николаевтың айтуы бойынша, бұл иерархиялық (сатылық) жүйеде құрылыс қызметінің мақсаттылығы мен кез-келген деңгейдегі құрылыс өнімінің құны тұтынушы арқылы осы өнімнің тиімділігімен (яғни, сұранысты қанағаттандыруымен) анықталады.
Құрылыс қызметін ынталандыру жоғары деңгейден төменге қарай сол өнімді тұтынуға деген қажеттілік арқылы, оны өндіру үшін ғимарат салудан басталады.
Құрылыс (күрделі құрылыс) – материалдық өндіріс саласы, ғимараттар мен мен құрылымдарды тұрғызу мен қайта өңдеу болып табылады. «Құрылыс» терминін екі түрлі мағынада қарастыруға болады:
— біріншіден, техникалық, инженерлік мағынада – жобалау-іздестіру жұмыстары, түрлі мақсаттағы ғимараттар мен құрал-жабдықтарды салу, қайта өңдеу, жаңарту, қайта жабдықтандырумен байланысты өндірістік қызмет түрі;
— екіншіден, экономикалық мағынасында халық шаруашылығының бір саласы ретінде.
Жүйе ретінде құрылыс рыногы өзіне: құрылыс рыногының субъектілерін; рыноктық қатынас объектілерін; құрылыс кешені рыногының инфрақұрылымы; рыноктық механизм; мемлекеттік бақылау; рыноктық реттеу мен өзін-өзі реттеуді біріктіреді.
Құрылыс рыногының субъектілері: инвесторлар, тапсырыс берушілер, мердігерлер, ғылыми-жобалау мекемелері, ғылыми-зерттеу институттары (ҒЗИ), құрылыс материалдарын өндіруші және құралдар құрылғылар өнеркәсібі мекемелері, құрылыс және машина жасау кәсіпорындары, технологиялық, энергетикалық және басқа да құралдарды жасаушы кәсіпорындар.
Рыноктық қатынас объектілері болып: құрылыс өнімдері (ғимараттар, нысандар және олардың кешені және т.б.); құрылыс машиналары; көлік құралдары; материалдар, бұйымдар; құрылғылар; капитал; жұмыс күші; ақпарат және т.б. табылады.
Құрылыс кешені рыногының инфрақұрылымының құрамына: банктер – ұлттық (мемлекеттік), сыртқы экономикалық, инвестициялық, акционерлік коммерциялық, ипотекалық және т.б.; биржалар – тауарлық-шикізатты, еңбек ресурстарының, қор (бағалы қағаздар), жылжымайтын мүліктердің және т.б.; брокерлік кеңселер мен фирмалар; институционалдық инвесторлар – зейнетақы қорлары, сақтандыру фирмалары, ашық және жабық үлгідегі инвестициялық қорлар мен фирмалар және т.б.; шет елдік инвесторлар; агенттіктер, делдалдық, жарнамалық, ақпараттық қызметтер мен фирмалар; инженерлік-кеңес беруші орталықтар; аудиторлық фирмалар; құрылыс кешеніндегі венчурлық (тәуекелді) кәсіпорындар; шағын бизнесті қолдаушы бағдарламалар мен қорлар; бақылаушы-инспекциялық қызметтер; арбитраж, сот және т.б..
«Жоба» түсінігі бірқатар белгілері бойынша ортақ сипаттамалары бар әртүрлі қызмет түрлерін біріктіреді, мұндай сипаттамалардың бастылары ретінде төмендегілерді атап өтуге болады: нақты мақсаттарға, белгілі нәтижелерге қол жеткізуге бағытталуы, көптеген өзара байланысты іс-әрекеттердің реттелмелі түрде орындалуы, басталу және аяқталу уақытының шектеулі түрде белгіленуі.
Жобалар – барлық деңгейдегі (қалалар, аудандар, ел) және барлық меншік формасындағы ұйымдарды жетілдіру мен дамыту құралы болып саналады. «Жоба – жобаны іске асыру кезінде қолданылатын немесе тұтынылатын ресурстардың ақысын төлеуге бекітілген бюджет шегінде және бөлінген уақыт шеңберінде нақты, тамаша нәтижелерге қол жеткізу үшін жұмсалатын күштер жиынтығы».
Кез-келген нысанның құрылысы үшін ең алдымен, оның салынуының экономикалық мақсаты мен техникалық мүмкіндіктерін бекітіп алу керек. Мұндай міндеттер «жоба» деп аталатын арнайы құжатта бейнеленеді.
Жоба – бұл жасалатын инженерлік ғимараттың немесе басқа да кез-келген өнеркәсіптік немесе азаматтық бағыттағы нысанның төмендегідей жүйеде қалыптастырылған мақсаттары:
- болашақ ғимараттың архитектуралық-жоспарламалық, құрылғы-жинақтамалық және технологиялық шешімдерін бейнелейтін сызбалық материалдары (сызбалар);
- нақты табиғи ортадағы жұмыстың қауіпсіздігі мен сенімділігі, оның құрылысының техникалық мүмкіндіктерін негіздеуші түсіндірме-анықтамалық жазбалары;
- құрылыстың құны мен қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарының шығынындарының экономикалық мақсаттылығын негіздеуші сметалық-экономикалық бөлімі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жобалар ғимараттардың барынша жинақылығы мен қолайлылығын қарастыруға міндетті, бірақ оның архитектуралық құрамына қолда бар механикалық құралдарды ескере отырып, құрылғыларды ірілендіруге, жобалық шешімдердің технологиялық дәрежесін жоғарылатуға, жоғары өнімді техниканы қолдануда кері әсері болмауы тиіс. Жобаларда құрылыс өндірісін жоспарлау мен ұйымдастыруға қатысты барлық ақпараттар (жұмыс көлемі, қажетті материалдар саны, құрылғылар, машина, еңбек ресурстары, көлік құралдары жөнінде мәліметтер) болу керек. Сондай-ақ, жоба бұйымдар, бөлшектер және құрылғылар өндіруші кәсіпорындардың мүдделерін ескеруі тиіс.
Әлемдік тәжірибеде құрылыстағы инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістері бар, олар алға қойылған мақсаттардың шындыққа негізделуі мен жобаны іске асыруда жүргізілетін жұмыстардың жайын бақылау үшін жасалған. Дегенмен, тұрақты рыноктық экономикалы елдер тәжірибесінен «көшіріп алып, қолдану» қазақстандық шындыққа сәйкес келмейді, себебі бұл әдістер қаржылық талдаудың күрделі әдіс-шараларына сүйенеді.
Сондықтан:
- шетелдік әдістерге негізделген, рыноктық экономиканың дамуында өзінің өміршеңдігін дәлелдеген әдістерді қолданана отырып, отандық әдістер нақты нысандардың жобалық шешімдерде қалыптасқан тиімділік резервтерін ескеруі тиіс;
- капитал салымдарының жалпы тиімділігіне негізделген ірілендірілген экономикалық бағыттар әдістерін жеткілікті дәрежеде толықтыруда, жобалаушылар тиімділікті бағалау механизмін инвестициялық жобаны жүзеге асырудың түрлі кезеңдерінде қолдануы тиіс;
- инвестиция тиімділігін талдау механизмі инвестициялық қызметтің мекен-жайлық, мерзімдік және субъективті (инвестордың тапсырысы бойынша) ерекшеліктерін ескеруі тиіс;
- жобалардың көпнұсқалылығы болуы тиіс, сәйкесінше, олардың экономикалық тиімділігін бағалауды жетілдіру қажет;
- инвестициялық жобаны жүзеге асырудың түрлі кезеңдерінде экономикалық тиімділікті бағалауда бастапқы мәліметтермен өзара байланыс болуы тиіс, бұл – инвестициялық циклдің мерзімінде тиімділік көрсеткіштерінің өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді.
Бірқатар экономистердің еңбектерінде қарастырылатын (В.Резниченко, С.Ларина, Ю.Суханова, В.Клакоцкий және т.б.) әдістер инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауды және бағдарламаларды орындауда біртұтас ақпараттық бағыттты негізге алуды ұсынады. Яғни мұнда, қолданылатын құжаттама жүйесінің универсалдылығы мен өзара байланысы қамтамасыз етіледі. Жүйенің негізі болжанған пайда мен шығынның балансы, сонымен бірге, сараптау материалдары: ақша қаражаттарының қозғалыс моделі, шығынсыздықты талдау және ауытқуларды талдау, болып табылады.
Құрылыстағы инвестициялық жобаларды жасақтау тәжірибесін талдау және ғалым-экономистердің теориялық тұжырымдары дәлелдегендей, инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау ісі жобалау сатыларына сәйкес түрлі критерийлер негізінде жүргізілуі тиіс. Әсіресе, біздің ойымызша, бұл тезис тұрғын үй саласы нысандары үшін дәл келеді, өйткені жылжымайтын мүліктер рыногында олардың бәсекеге қабілеттілігі, көп жағдайда, жобаларда көрсетілген осы рыноктың ерекшеліктеріне байланысты дамиды. [18]
2000 жылдардан бастап Қазақстанда тұрғын үй саласын дамытуға арналған құжаттардың қабылдануы.
2000 жылдардың ортасынан бастап Қазақстан Республикасының Үкіметі тұрғын үй құрылысын дамыту бойынша бірқатар құжаттарды қабылдады, олардың ішіндегі негізгілері:
1) Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 маусымдағы № 1388 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005 — 2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – 2005 — 2007 жылдардағы бағдарлама);
2) Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 20 тамыздағы № 383 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы тұр ғынүй құрылысының 2008 – 2010 жылдарға арнал ғанмемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – 2008-2010 жылдардағы мемлекеттік бағ дар лама);
3) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қыркүйектегі № 1004 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы тұр-ғын үй құрылысының 2011 – 2014 жылдарға арналған бағдарламасы;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 329 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы тұр-ғын үй құрылысының 2011-2014 жылдарғаарналған бағдарламасы (бұдан әрі – 2011-2014 жылдардағы бағдарлама) 2011 жылдан бастап тұрғын үй құрылысын одан әрі дамыту бастапқыда Қазақстан Респуб-ликасында құрылыс индустриясын және құрылыс материалдары өндірісін дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламаның шеңберінде көзделген болатын, оның негізгі мақсаты елімізде құрылыс индустриясының индустриялық-инновациялық дамуын қамтама-сыз ету, тұрақты және теңгерімделген құрылыс материалдарын өндіру болып табылады. Бұл ретте тұрғын үй құрылысының мәселелері кейінге қалдырылды. Сонымен бірге, 2008 жыл-дан бастап тұрғын үй құрылысына жеке инвес-тициялардың төмендегені байқалды, олар дың есебінен дағдарысқа дейінгі кезең ішінде тұрғын үйдің 87 % салынған болатын (оның ішінде ЖТҚ 60 %). Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігі жүргізген талдау 2012 жылы тұрғын үй құрылысының көлемі күрт төмендейді деп күтіліп отырғанын, бұл өз кезегінде тұрғын үй бағасының өсуіне алып келетінін көрсетті.Тұрғын үй құрылысының көлемін сақтап қалу, оған жеке инвестициялар тартуды ынталан-дыру, тұрғын үй құрылыс жинақтары жүйесін мүмкіндігінше кеңінен пайдалану, инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылым салуды жалғастыру, сондай-ақ басқа міндеттерді шешу үшін 2011 жылғы 31 наурызда Үкімет Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының 2011-2014 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті. [19]
Тұрғын үй саласын дамытудағы мемлекет тарапынан болашақта қарастырылатын мәселелердің маңызды міндеттері.
Тұрғын үй нарығын талдау шеңберінде болашақта мемлекет тарапынана жүзеге асырылатын маңызды міндеттерге келесілерді топтастырып атап айтуға болады:
— бәсекелес ортаның жай-күйін жақсарту;
— тауар нарықтарындағы, оның ішіндегі мемлекеттің негізсіз қатысуына жол бермеу арқылы ахуалдың сапасын көтеру және бақылауды күшейту;
— қолжетімді баға бойынша қаржы қызметін ұсынуды қамтамасыз ету мақсатында қаржы қызметі өнім берушілері арасында тең жағдай жасау;
— мемлекеттік органдардың бәсекелестікке қарсы іс-әрекеттерімен келтірілетін залалын болдырмау;
— адал бәсекелестікті насихаттауды және қабылданатын шешімдердің анықтығын қамтамасыз ету;
— тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын басқарудың жаңа бағыттарын қалыптастыру;
— саланы дамытуда қаржылық ресурстармен қамту тетіктерін анықтау;
— тұрғын үй қорын жөндеу мен оның қалыпты жағдайда жұмыс істеуін қамтамасыз етудің ғылыми-теориялық негіздерін анықтай отырып, тәжірибеге енгізу;[20]
Елімізде болашақта күтілетін жаңғырту шараларының іске асырылып, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын түбегейлі өзгеруі елімізді толықтай тұрғын үймен қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы істері жөніндегі агенттігі құрамында осыдан бірер ай бұрын ғана құрылып,еліміздегі тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытуға белсене кірісуге тиісті деп белгіленген «Тұрғын үй –коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытудың қазақстандық орталығы» акционерлік қоғамының жетекшілері Алматы облысында арнайы жұмыс сапарымен келіп,акционерлік қоғамның кұру мақсаты мен алдағы жылдары жүзеге асыратын жұмыстарын таныстырды.
Басқарма төрағасының орынбасары еліміздегі тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының дәл қазіргі кездегі жағдайын тарта баяндады.Оның айтқанына қарағанда,аталған салада тез арада дамыту мен жаңғырту шаралары қолға алынбаса кешігіп қалмақпыз.Өйткені республикадағы күрделі жөндеуді қажет ететін тұрғын үй қоры 50млн. Шаршы метр болса,бұзылуға тиісті апаттық баспананың аумағы 3,8 млн. Шаршы метрге жеткен.Тұрғын үй қорының 40-60 пайызы ғана абаттандырылған көрінеді.
Тоқетерін айтқанда ,таяу кезеңдері еліміздегі тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын түбегейлі өзгерістер мен жаңалықтар күтіп тұр.[21]
Қорытынды
Басқару тұрғысынан халықты баспанамен қамтамасыз ету мәселесінде мемлекет міндеттемелерінің жүйесі айтарлықтай күрделі болып табылады, себебі реттеуге алынатын бірнеше салалардың санымен қатар мемлекет тиімді әрекет етуші экономикалық үлгілер негізінде мақсатқа қол жеткізу үшін жеке сектор және үй шаруашылықтарымен әріптестік қатынастарына түседі. Мәселенің күрделілігі халықтың түрлі табыстар мен оларды арттыру мүмкіндіктеріне ие түрлі әлеуметтік топтардан құралуымен анықталады (оның ішінде мемлекеттің көмегінсіз лайықты баспанамен қамтамасыз етілу мәселесін шеше алмайтын әлеуметтік осал топтар).
Ұлттық экономиканың жаһандануы, бәсекелестіктің күшеюі және қоғамдық сектор ресурстарының шектеулілігі жағдайында мемлекеттік басқару жүргізілетін саясат нәтижелілігінің (саяси-басқарушылық аспект) және мемлекеттік басқару тәжірибесінде жаңа мемлекеттік менеджмент ретінде орын алған ресурстарды жұмсаудың тиімділігінің (менеджериалдық аспект) қатаң шектеулеріне ие. Әлемдік тәжірибеде тиімділік қағидаларымен және бұрындары дәстүрлі түрде бюджет ресурстарын бөлу қағидасында басқарылған әлеуметтік ортада нарықтық ортаны имитациялаумен корпоративті басқару элементтерін енгізумен байланысты. Қазіргі уақытта нәтижелілік, мақсаттылық және жауапкершілік қағидаларын (оның ішінде мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін жүзеге асыру барысында) пайдаланатын жаңа мемлекеттік менеджмент тұжырымдамасы дамуға ие болып отыр.
Әлемнің елдерінде халықты баспанамен қамтамасыз етудің модельдері мен қолданылатын экономикалық және ұйымдық тетіктерін жүйелеу, үкіметтер өздерінің әлеуметтік міндеттемелерін жүзеге асыруда сүйенетін негізгі әдістерді жіктеуге мүмкіндік береді. Қолданылатын әдістерді халықтың сатып алу қабілеттілігіне ықпал ету шараларына және нарықта баспананың ұсынысын ынталандыру шараларына бөлуге болады.Халық үшін келесідей әдістер қолданылады: салықтық жеңілдіктер(жеке табыс салығы бойынша шегерімдер), бюджеттік трансферттер (сатып алынатын баспанаға субсидиялар). Мемлекет тарапынан көрсетілетін көмектің артуымен оның ұсынылған жеңілдіктерді тиімді пайдалану үшін азаматтардың жауапкершілігін арттыратынын ескеру қажет. Олар баспананы тек алғаш алушылар үшін қолданылады, сондай-ақ субсидияланатын баспанада 5 жыл ішінде тұру фактісі бақыланады. Тәртіп бойынша, халықтың әлеуметтік осал топтары үміткерлер тізімінде баспана алуды басымдыққа ие болады.Тұрғын үй мәселесін жеңілдету үшін халыққа қажетті соманы жинағанға дейін өз меншігіне сатып алу құқығын қамтитын немесе қамтымайтын жалға тұрғын үйі ұсынылуы мүмкін. Сонымен қатар, халықтың ақшалай активтерін жинақтау үдерісін жеңілдету үшін елде арнайы банк құрыла алады (жеке немесе мемлекеттік), ол белгілі қаражат сомасын жинақтағаннан кейін жеңілдікті ставкамен ипотекалық қарыз беретін болады. Осындай банк арқылы мемлекет халықты субсидиялай алады. Бюджеттік ресурстар есебінен баспана құрылысына тартылатын құрылыс компаниялары үшін келесідей жеңілдіктер қарастырылуы мүмкін:
құрылыс компанияларын ҚҚС-нан босату;
баспана құрылысы үшін жер телімдерін ақысыз беру;
мемлекеттік құрылыс компаниялары арқылы үлестік құрылыс (мемлекеттік-жеке меншік әріптестік).
Қазақстанда мемлекеттік-жеке меншік әріптестік қағидаларында баспанаға инвестициялау үшін «Самұрық-Қазына» АҚ сияқты мемлекеттік ұлттық компаниялардың қаражаттарын пайдалану үлгісі қолданылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына 1997 жылғы «Қазақстан — 2030» жолдауы.
- Ж.А.Асқарова «Тұрғын үй құрылысының экономикалық мәселелері», Алматы қаласы, ҚазҰУ хабаршысы.Экономика сериясы.№5(57), 2012 ж,89 бет
- «Қазақстанның әлеуметтік саясатының мәні және мақсаты» : 25.02.2013ж. – 33 бет.
- «Қазақстанның әлеуметтік саясатының даму кезеңдері», «Өзгермелі әлем және Қазақстан» коференциялық материалдар жинағы, 2014ж 28 наурыз, P.41-46 беттер
- Кулумбетова Л.Б. «Тұрғын үй саласындағы тенденциялары мен кезеңдері» Алматы қаласы, ҚазАТК хабаршысы, 2007ж , №4, 181-182беттер
- Мамытбеков Е. «Тұрғын үй құрылысын дамыту 2005-2007 ж мемлекеттік бағдарламасы» ғаламтор сайты //http: // kazpravda.kz
- «Тұрғын үй құрылысының жаңа саясатын іске асыру», Баяхметов Т.Б, Ғаламтор сайты: http://malimetter.kz/turgyn-uj-salasy
- Қ.Н.Бекетова «Қазақстанның тұрғын-үй рыногы:қазіргі жағдайы мен даму мүмкіндіктері», Алматы қаласы, ҚазҰУ хабаршысы .Экономика сериясы.№2(60)2007, 50 бет
- Думан Анаш «Тұрғын үй бағдарламасы балдық жүйемен жүзеге асырылады», «Алматы ақшамы» газеті №89(4027), 2008 жыл 11 бет
- Қондыбаева С.К. «Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік дамуы», Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті «ҚазҰУ хабаршысы», экономика сериясы//№6 (100), Алматы 2014, 158 бет
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2008 жылғы 1-тоқсандағы қорытындылары. //http:// minplan.kz
- Қазақстан Республикасы үкіметінің №191 қаулысы , 2008 жылғы 26 ақпан
- ҚР Президентінің 2008 жылдың 21 тамызындағы №1290 «Тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландырудың және ипотекалық несиелендіру жүйесін дамыту Тұжырымдамасы туралы» Қаулысы
- «Қазақстан Республикасындағы ипотекалық және тұрғын үй құрылысының дамуы» // «Көкше жас ғалымдары — 2008» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары.Көкшетау қаласы, 4-5 маусым, 2008, 380 б
- «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының 2011-2014 жылдарға арналған бағдарламасы», ғаламтор сайты //http: // kaz7tengrinews.kz
- «Зерттеуші» ғылыми журналы, №7-8(27-28) шілде-тамыз, Астана қаласы , 2008жыл Болатқызы С. 62бет
- «Айқын» Республикалық қоғамдық саяси газеті, Маханбет Қ. «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту», |171 (1595) | 17 қыркүйек, 2010|, 2-бет
- «Тұрғын үй құрылысы және тұрғын үй рыногын реттеудің шетелдік тәжірибесі» // Вестник университета международного бизнеса, Алматы қаласы, 2008, — № 4(10), -39-41 бет.
- «Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігінің 2011 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары». Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 2 наурыздағы № 213 қаулысы
- «Тұрғын үй нарығын талдау» Қ.Н.Бекетова. — Алматы, 2012. — 24 бет
21.Болат Абаған «Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жаңа жүйеге көшеді» «Жетісу» Алматы облыстық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық газет, №6(17275),17 қаңтар, 2010жыл, 7 бет
Құрастырғандар: Амангелдина Қ., Әбду А.
